Πέρα από τους αρχαιολογικούς χώρους Πάφου και Χοιροκοιτίας που βρίσκονται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς UNESCO, η Κύπρος διατηρεί και τη θέση δέκα θρησκευτικών μνημείων στην περιοχή του Τροόδους.
Η επιτροπή της UNESCO στηρίχτηκε σε τρία κριτήρια βάσει των οποίων κρίθηκε η μοναδικότητα των βυζαντινών μνημείων.
Αρχικά, τονίστηκε η μοναδική τεχνοτροπία των εκκλησιών η οποία μαρτυρεί τον σύνδεσμο του Λουζινιανικού Βασιλείου της Κύπρου με την Ανατολή και τις καλλιτεχνικές ανταλλαγές Δύσης-Ανατολής.
Επιπλέον, οι τοιχογραφίες της περιοχής του Τροόδους παρέχουν μια μαρτυρία για τον Βυζαντινό πολιτισμό κατά την περίοδο των Κομνηνών, η οποία είναι εμφανής κυρίως στα τοιχογραφημένα σύνολα στο Νικητάρι και στα Λαγουδερά.
Τέλος, οι εκκλησίες αποτελούν ένα καλοδιατηρημένο παράδειγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της υπαίθρου κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Ο εξαιρετικός εσωτερικός γραπτός τους διάκοσμος έρχεται σε αντίθεση με την απλότητα της κατασκευής τους.
Μόνο οι τελευταίοι μεταβυζαντινοί ζωγράφοι, με το πιο επαρχιώτικο στυλ που τους χαρακτηρίζει, βρίσκονται κάποιες φορές σε αρμονία με την παραδοσιακή αυτή αρχιτεκτονική.
Ποιες είναι όμως αυτές οι εκκλησίες που διατηρούν δέκα θέσεις από τις 1031 του καταλόγου;
Άγιος Νικόλαος της Στέγης
Νοτιοδυτικά του χωριού Κακοπετρία βρίσκεται ο Άγιος Νικόλαος της Στέγης.
Κτισμένος γύρω στον 11ο αιώνα, αποτελεί δείγμα παλαιού μοναστηριού.
Ωστόσο, δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την ιστορία του. Από τον κεραμοπλαστικό του διάκοσμο κανείς μπορεί να συμπεράνει πως η εκκλησία συνδέεται με την Κωνταντινούπολη και τον ελληνικό χώρο γενικά. Το μοναστήρι φαίνεται να ήκμασε κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο αλλά και κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, αφού είχε τοιχογραφηθεί επανειλημμένα.
Μάλιστα, υπάρχει μία επιγραφή από κάποιον Φράγκο μοναχό που αφιέρωσε στο μοναστήρι μία μεγάλη εικόνα του Αγίου Νικολάου. Ονομάζεται «της Στέγης» λόγω της προσθήκης δεύτερης στέγης που έγινε στο τέλος του 12ου αιώνα.
Εκκλησία Αρχαγγέλου Μιχαήλ
Μέσα στην κοιλάδα Μαραθάσας, κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε στα 1474 με δαπάνη του ιερέα Βασίλειου Χάμαδου. Ο ιερέας εικονίζεται πάνω από την κτητορική επιγραφή, συνοδευόμενος από τη σύζυγο και τις δύο θυγατέρες του, να προσφέρει ομοίωμα της εκκλησίας στον Αρχάγγελο Μιχαήλ.
Κατά το κτίσιμο του ναού στην Κύπρο συνέβαιναν διάφορα τραγικά γεγονότα.
Ο βασιλιάς του νησιού Ιάκωβος Β΄ είχε δολοφονηθεί ένα χρόνο πριν, ενώ το 1474, πέθανε και ο γιος και διάδοχός του Ιάκωβος Γ’. Στον θρόνο ανήλθε η Αικατερίνη Κορνάρο, η τελευταία βασίλισσα των Λουζινιάν, ενώ οι Βενετοί ήδη έθεταν τα πάντα υπό τον έλεγχο και την εξουσία τους, εξουδετερώνοντας κάθε πιθανό αντίπαλο.
Παναγία του Άρακα
Στο χωριό Λαγουδερά στην περιοχή Πιτσιλιά βρίσκεται η Παναγία του Άρακα. Κτισμένη μάλλον γύρω το 12ο αιώνα οι πρώτες της τοιχογραφίες χρονολογούνται το 1192, όταν το Βυζάντιο έχασε την Κύπρο από τον Ριχάρδο Λεοντόκαρδο.
Μία παράδοση αναφέρει πως το όνομα προέρχεται από τον ιέρακα, το κυνηγετικό γεράκι ενός πρίγκιπα της εποχής που με θαυματουργό τρόπο του φανέρωσε την εικόνα της Παναγίας. Μία άλλη εκδοχή αναφέρει πως η ονομασία προέρχεται από το φυτό «άρακο» που φυτρώνει στην περιοχή και μοιάζει με το μπιζέλι.
Ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος. Σύμφωνα με επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τη βόρεια είσοδο του ναού, η εκκλησία διακοσμήθηκε με δαπάνη του Λέοντος Αυθέντη το Δεκέμβριο του 1192.
Ο ζωγραφικός διάκοσμος του είναι ιδιαίτερα αξιόλογος με τον Παντοκράτορα να κυριαρχεί στον τρούλο. Ο καλλιτέχνης συνδέεται με την εποχή των Κομνηνών, ενώ άλλοι θεωρούν πως πρόκειται για τον Θεόδωρο Αψευδή που την ίδια περίοδο είχε ζωγραφίσει την Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο.
Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής
Η μονή του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή βρίσκεται στην κοιλάδα της Μαραθάσας.
Η ιστορία ίδρυσης του μοναστηριού δεν είναι γνωστή, πιθανότατα να ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα.
Το συγκρότημα των κτηρίων, όπως σώζεται σήμερα, είναι το αποτέλεσμα πολλών οικοδομήσεων και επεμβάσεων που ανάγονται σε διάφορες περιόδους. Το καθολικό, το νοτιότερο κτήριο του συγκροτήματος, ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και χρονολογείται στον 11ο αιώνα.
Τίμιος Σταυρός Αγιασμάτι
Η εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι βρίσκεται σε ερημική τοποθεσία στα βορειοδυτικά του χωριού Πλατανιστάσα της επαρχίας Λευκωσίας και αποτελεί κατάλοιπο μιας μικρής Μονής.
Όταν ο Ρώσος μοναχός Μπάρσκυ επισκέφθηκε το μοναστήρι το 1735, αναφέρει ότι βρήκε μόνο ένα μοναχό ηγούμενο και μία γριά μοναχή που «ενεργούσε ως φύλακας», για αυτό και μας είναι άγνωστο πότε και για πόσο λειτούργησε η μονή.
Η ζωγραφική του τέχνη που ακολουθεί την Παλαιολόγεια τεχνοτροπία εκπροσωπεί την τέχνη του τέλους του 15ου αιώνα στην Κύπρο.
Ο ναός κτίστηκε με δαπάνη του ιερέα Πέτρου Περάτη και της συζύγου του Πεπάνης ενώ με δαπάνη των ιδίων ζωγραφίσθηκε από τον συριακής καταγωγής Φίλιππο Γουλ.
Παναγία της Ασίνου ή Φορβιώτισσα
Η μικρή εκκλησία της Παναγίας της Ασίνου βρίσκεται κοντά στο χωριό Νικητάρι.
Ιδρύθηκε το 1099 από τον Μαγίστρο Νικηφόρο Ισχύριο, ο οποίος εν τέλει έγινε μοναχός και βαφτίστηκε Νικόλαος.
Γνωστή και ως Παναγία Φορβιώτισσα η ονομασία της εκκλησίας δέχεται διάφορες εκδοχές. Αρχικά «της Ασίνου» καθώς θεωρείται πως εκεί ζούσαν κάτοικοι της αρχαίας ελληνικής πόλης Ασίνης στην Πελοπόννησο, οι οποίοι μετοίκησαν στην Κύπρο. Έπειτα, η εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία τη Φορβιώτισσα, η οποία προστατεύει τα λιβάδια και τα άλογα, καθώς φόρβια σημαίνει λιβάδι. Ωστόσο, φόρβια είναι και ένα είδος βοτάνου που φύτρωνε στη συγκεκριμένη περιοχή.
Παναγία Ποδίθου
Κοντά στον ποταμό Καρκώτη, στο χωριό Γαλάτα βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας Ποδίθου. Ιδρύθηκε το 1502 από τον Δημήτριο ντε Κορόν και τη σύζυγό του Ελένη, οι οποίοι και αναπαρίστανται σε τοιχογραφία. Ο Δημήτριος ντε Κορόν, μέλος εξελληνισμένης οικογένειας ήταν γνωστός για τη δράση του κατά την περίοδο της αντιπαράθεσης για τον θρόνο της Κύπρου μεταξύ της βασίλισσας Καρλότας και του ετεροθαλούς αδελφού της Ιακώβου το 1460. Ταγμένος στο πλευρό του Ιακώβου, μόλις κέρδισε τον θρόνο ο δεύτερος τον έκανε φεουδάρχη δίνοντάς του τις περιοχές Στροβόλου και Καπούτι. Ωστόσο, μετά τη δολοφονία του, ο ντε Κορόν αποσύρθηκε από τα κοινά και ίδρυσε το μοναστήρι.
Η ονομασία της εκκλησίας παραμένει άγνωστη και η πιθανότερη ερμηνεία αφορά πιθανή ονομασία τοπωνυμίου της περιοχής κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.
Ναός Παναγίας Μουτουλλά
Κτισμένος το 1280 από τον Ιωάννη Μουτουλλά-Γερακιώτη και τη σύζυγό του Ελένη, ήταν γνωστός για αρκετά χρόνια ως της Θεοτόκου του Γερακιωτη και δεν αποκλείεται να επρόκειτο για ιδιωτικό παρεκκλήσι.
Μάλιστα, από την ονομασία του ιδιοκτήτη του ναού, πήρε το όνομά του και το χωριό, το οποίο έως σήμερα είναι γνωστό ως Μουτουλλάς.
Πολλές τοιχογραφίες έγιναν το 14ο αιώνα, αποδεικνύοντας την επίδραση της Παλαιολόγιας τέχνης.
Τίμιος Σταυρός, Πελένδρι
Η εκκλησία με τους τρεις ζωγράφους, που βρίσκεται στο χωριό Πελένδρι, φέρεται να ιδρύθηκε προς το τέλος του 1178, σύμφωνα με την επιγραφή που σώθηκε στην αψίδα.
Ο ναός καταστράφηκε, ανακαινίστηκε και δέχθηκε παρεμβάσεις πολλές φορές από το έτος ίδρυσής του έως σήμερα.
Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Παλαιχώρι
Πρόκειται για το τελευταίο μνημείο που καταχωρήθηκε στον κατάλογο της UNESCO το 2001 (οι προηγούμενες εκκλησίες καταχωρήθηκαν το 1985).
Λίγα είναι γνωστά για την εκκλησία, αφού λόγω καταστροφής δεν υπάρχουν στοιχεία ούτε για τους ζωγράφους αλλά ούτε και για τους δωρητές της.
Ωστόσο, ο άγνωστος έως σήμερα ζωγράφος θεωρείται ως ένας από τους καλύτερους του 16ου αιώνα.
Διαβάστε επίσης στη ΜτΧ: Οι ιστορικές πέτρες που εξαφανίσθηκαν από τα έργα του δημοσίου! Η πέτρα των εγκληματιών, του Διγενή Ακρίτα και της Παναγιάς…Τα υπέροχα τοπία και οι ιστορίες διάσημων βράχων (φωτογραφίες) …
