του αναγνώστη, Βαγγέλη Παλάσκα
Οι εκλογές της 31ης Μαρτίου του 1946 αποτέλεσαν μία από τις σημαντικότερες εκλογικές αναμετρήσεις στην μετακατοχική Ελλάδα.
Η αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1944 δημιούργησε την ανάγκη για ανάδειξη ενός νέου πλέγματος διακυβέρνησης. Την εξουσία διεκδικούσαν οι παλαιοί κομματικοί σχηματισμοί και ο βασικός πυλώνας αντίστασης της Κατοχής που ήταν η Αριστερά. Παράλληλα, σημαντικό ρόλο στη διακυβέρνηση της χώρας διεκδικούσε και ο βασιλιάς Γεώργιος Β’.
«Το πολιτειακόν ζήτημα»
Αναπόσπαστο κομμάτι λοιπόν του πολιτειακού ζητήματος ήταν όχι μόνον η επαναφορά του κομματικού συστήματος και της δημοκρατικής βουλής, αλλά και η παλινόρθωση της βασιλείας. Ωστόσο, το τελευταίο ήταν και ένας από τους βασικούς άξονες σύγκρουσης των σχηματισμών που συμμετείχαν στις εκλογές στου Μαρτίου του 1946, αλλά και αυτών που δεν συμμετείχαν.
Συγκεκριμένα, ο Γεώργιος Β’ με την εξόριστη κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού την οποία είχε διορίσει, αποτελούσαν τον επίσημο εκπρόσωπο της εμπόλεμης Ελλάδας και είχαν την αμέριστη συμπαράσταση της Μεγάλης Βρετανίας.
Ο Γεώργιος Β’, της δυναστείας Γλύξμπουργκ, επεδίωκε την επιστροφή του στην Ελλάδα πριν από την οριστική λύση του πολιτειακού ζητήματος του οποίου ήταν μέρος. Οι έντονες αντιδράσεις της πλειοψηφίας των κομμάτων του Κέντρου, της Αριστεράς και κυρίως οι πιέσεις της βρετανικής κυβέρνησης οδήγησαν τον Γεώργιο Β’ σε μία συμβιβαστική λύση.
Σημειώνεται πως από τον Μάιο του 1944 στο συνέδριο του Λιβάνου είχε αποφασισθεί ο σχηματισμός κυβέρνησης Εθνικής ενότητας με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου και τη συμμετοχή στην κυβέρνηση εκπροσώπων του ΕΑΜ.
«Ο προσωρινός συμβιβασμός του Γεωργίου Β’ και η σύγκρουση με την Αριστερά.»
Η συμβιβαστική λύση για τον Γεώργιο εκφράστηκε με τον ορισμό του αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Δαμασκηνού στον ρόλο του αντιβασιλέα. Η πράξη αυτή συνοδεύτηκε από τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης στις 3.1.1945 με πρωθυπουργό τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα ο οποίος βρισκόταν στο εξωτερικό για περίπου δώδεκα χρόνια.
Με τη συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου του 1945, μετά την ήττα του ΕΑΜ στις 6 Ιανουαρίου από τους Άγγλους στα Δεκεμβριανά, αποφασίστηκε ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ και η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την επιστροφή του βασιλιά πριν από τη διενέργεια των εκλογών.
Ο εμφύλιος πόλεμος είχε ξεκινήσει και με μικρά διαλείμματα θα συνεχιζόταν ως το 1949. Ο σημαντικότερος-μαζικότερος πυλώνας αντίστασης κατά την Κατοχή ήταν αυτός της Αριστεράς, ο ΕΛΑΣ και η νεολαία της ΕΠΟΝ.
Με βάση αυτό το επιχείρημα, η διεκδίκηση και η ανάληψη της εξουσίας από το ΕΑΜ θα αποτελούσε τη νομιμοποίηση και τη διασφάλιση της συνεισφοράς του προς τους Έλληνες κατά την διάρκεια της Κατοχής.
Στις 8 Απριλίου του 1945 έπεσε η κυβέρνηση Πλαστήρα και ανέλαβε τα ηνία η «υπηρεσιακή» κυβέρνηση του βενιζελικής προέλευσης ναυάρχου Π. Βούλγαρη, για διάστημα λίγων μηνών.
Στις 8 Οκτωβρίου η κυβέρνηση Βούλγαρη οδηγείται σε παραίτηση με αφορμή την απειλή των κεντρώων κομμάτων για αποχή στις εκλογές που προκηρύχθηκαν για τις 20 Ιανουαρίου του 1946.
Η κυβερνητική κρίση συνεχίστηκε έως τον Νοέμβριο με τον αντιβασιλέα Δαμασκηνό και τον Π. Κανελλόπουλο να αναλαμβάνουν την πρωθυπουργία διαδοχικά. Στις 22 Νοεμβρίου ορίστηκε και η τελευταία προεκλογική κυβέρνηση, αυτή του Θεμιστοκλή Σοφούλη, από κεντρώες πολιτικές δυνάμεις.
Ως προς τη δρομολόγηση των εκλογών του ’46, εξαιρετικής σημασίας στις διαπραγματεύσεις φαίνεται να ήταν η συμβολή του Βρετανού υφυπουργού Εξωτερικών Έκτορ Μακνίλ.
Η τελική συμφωνία όριζε τη διεξαγωγή εκλογών στα τέλη Μαρτίου 1946 και δημοψήφισμα τον Μάρτιο του 1948. Η απόφαση αυτή δεν ικανοποίησε τα φιλοβασιλικά κόμματα και ιδιαίτερα το Λαϊκό κόμμα, το οποίο διεμήνυε πως σε περίπτωση νίκης στις εκλογές θα επιτάχυνε τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος για την επιστροφή του βασιλιά. Σύμφωνο στις προθέσεις του έβρισκε τόσο τον Γ. Παπανδρέου όσο και τον Σοφοκλή Βενιζέλο.
Την κυβέρνηση του Νέστορα της πολιτικής, Θεμιστοκλή Σοφούλη αρχικά φάνηκε να στηρίζει το ΚΚΕ και η εαμική Αριστερά. Όμως, αυτή η στήριξη κράτησε λίγο.
Μια σειρά αιτημάτων, όπως η χορήγηση γενικής αμνηστίας ή η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού συνοδευόμενα από το αίτημα της συμμετοχής του ΕΑΜ στην κυβέρνηση ως δικλείδα ασφαλείας, δημιούργησε βαθιά κρίση στις σχέσεις της κυβέρνησης Σοφούλη με την Αριστερά.
Οι παραιτήσεις του Ν. Καζαντζάκη και του υπ. Εξωτερικών Ι. Σοφιανόπουλου στις 10/1/1946 και 29/1/1946 αντίστοιχα, ήταν το κύκνειο άσμα για τις σχέσεις των δύο πλευρών που στη βάση τους δεν εξέφραζαν τεράστιες διαφορές.
«Οι δυσκολίες διεξαγωγής των εκλογών»
Το τεταμένο κλίμα της πολιτικής αδιαλλαξίας συμπληρώθηκε από τις τεχνικές δυσκολίες και την ανάγκη επιβολής μίας μερίδας πολιτικών δυνάμεων που εκφράστηκε βίαια.
Κανένας ιστορικός που αναφέρεται στην περίοδο των εκλογών του 1946 δεν μπορεί να μη συμπεριλάβει τα κρούσματα «λευκής τρομοκρατίας» που χαρακτήρισαν το πολιτικό τους πλαίσιο. Αυτό δεν σημαίνει πως η Αριστερά δεν υπέπεσε ποτέ σε κανένα σφάλμα.
Ιδιαίτερα μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, αλλά ακόμη και μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης Σοφούλη διάφορες φιλοβασιλικές ομάδες περιόδευαν στην ύπαιθρο με κύριο στόχο να πλήξουν τις δυνάμεις της εαμικής Αριστεράς θίγοντας άμεσα και τους οπαδούς των κομμάτων του Κέντρου.
Θύματα έπεφταν κυρίως οι απλοί πολίτες. Από τα σημαντικότερα επεισόδια «λευκής τρομοκρατίας» είναι αυτό της κατάληψης της Καλαμάτας από τη συμμορία του Μαγγανά και η εκτέλεση 14ων πολιτών στις 20/1/1946.
Το ζήτημα των εκλογικών καταλόγων ήταν επίσης σημαντικό, καθώς οι κατάλογοι δεν είχαν ενημερωθεί σε βάθος δεκαετίας και υπήρχε μεγάλος κίνδυνος νοθείας. Με ποιον τρόπο θα γινόταν αυτό; Κυρίως με τη μορφή διπλοψηφίας ή ακόμη και πολυψηφίας. Τον έλεγχο της διεξαγωγής των εκλογών τελικά ανέλαβε η συμμαχική επιτροπή για την παρακολούθηση των εκλογών «AMFOGE», η οποία κατέφθασε τον Φεβρουάριο του 1946 στην Ελλάδα.
Στα ζητήματα αυτά αντέδρασαν τα κόμματα της Αριστεράς με την παρουσίαση 5 πάγιων αιτημάτων. Ανάμεσα σε αυτά: η δίμηνη αναβολή των εκλογών και η «αποκάθαρσις των πλαστών και νόθων εκλογικών καταλόγων και χορήγησις βραχείας παρατάσεως των εγγραφών». Το αίτημα της αναβολής των εκλογών όμως, στήριξε και ο ίδιος ο πρωθυπουργός Θεμιστοκλής Σοφούλης.
Όπως είχε δηλώσει: «Αι πληροφορίαι μου εξ όλης της Ελλάδος είναι ότι ελευθερία κινήσεως των υποψηφίων και εκδηλώσεως φρονήματος δεν υφίσταται παρά μόνον δια τους μοναρχικούς».
Η συμφωνία όμως της κυβέρνησης Σοφούλη με τους Βρετανούς δεν του επέτρεπε να αναβάλλει τις εκλογές οι οποίες αναπόφευκτα διεξήχθησαν στις 31 Μαρτίου του ’46 παρά τις έντονες αντιδράσεις του Κέντρου και της Αριστεράς.
Τα πράγματα ωστόσο δεν ήταν τόσο απλά. Αν και το κόμμα Φιλελευθέρων του Θεμιστοκλή Σοφούλη αποφάσισε να συμμετάσχει στις εκλογές, η αποχή κομμάτων του Κέντρου και κυρίως του συνόλου των κομμάτων της Αριστεράς δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία.
Πέρα από την αμφισβήτηση του αποτελέσματος των εκλογών και τη μείωση της αξίας τους δια μέσου της αποχής, υπάρχει η εντύπωση ότι το ΚΚΕ είχε ήδη προσανατολιστεί προς την ένοπλη σύγκρουση. Η μέχρι τότε αδιασάλευτη εκλογική συμπεριφορά των δυνάμεων της Αριστεράς στιγματίστηκε από την επίθεση ανταρτών στο Λιτόχωρο Πιερίας, σε έναν σταθμό χωροφυλακής τη νύχτα παραμονής των εκλογών της 31ης Μαρτίου.
«Οι βασικοί κομματικοί σχηματισμοί των εκλογών και το αποτέλεσμα»
Οι κομματικοί σχηματισμοί που συμμετείχαν στις εκλογές διακρίθηκαν σε τρεις κατηγορίες όπως αναφέρει και ο Η. Νικολακόπουλος. Το ζήτημα των εκλογών ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με το πρόσωπο του Γεωργίου Β’ επομένως και οι κομματικοί σχηματισμοί είχαν μία συγκεκριμένη θέση επί του ζητήματος της επανόδου η μη του βασιλιά. Η βουλή που θα προέκυπτε από τις εκλογές του Μαρτίου θα ήταν αναθεωρητική και ως εκλογικό σύστημα επιλέχθηκε η απλή αναλογική. Η μόνη ουσιαστική διαφορά από το εκλογικό σύστημα του 1936 ήταν η αύξηση των εδρών από 300 σε 354.
Από τους κομματικούς σχηματισμούς που επεδίωκαν ρητά την άνοδο του βασιλέως Γεωργίου Β’ μεγαλύτερος εκφραστής ήταν η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων (Η.Π.Ε). Το Λαϊκό Κόμμα, ως ο πιο διογκωμένος εκφραστής της Η.Π.Ε κάλυψε τις 251 από τις 354 υποψηφιότητες. Η διεύθυνση του κόμματος γινόταν από την τετραμελή επιτροπή του Κ. Τσαλδάρη, του Ι. Θεοτόκη, του Π. Μαυρομιχάλη και του Στ. Στεφανόπουλου. Άλλοι κομματικοί σχηματισμοί που τάσσονταν ανοιχτά υπέρ της επιστροφής του βασιλιά ήταν το Εθνικό Κόμμα Ελλάδος του Ν. Ζέρβα, η Ένωσις Εθνικοφρόνων με βασικό εκφραστή τον Θ. Τουρκοβασίλη το Κόμμα Χιτών Εθνικής Αντιστάσεως του Κ. Ευσταθόπουλου κ.α.
Στον αντίποδα, τον κύριο φορέα αντιμοναρχικών δυνάμεων εκπροσώπησαν το Κόμμα Φιλελευθέρων με αρχηγό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, η Ένωσις Αγροτικών Κομμάτων του Αλ. Μυλωνά και δύο ανεξάρτητοι συνδυασμοί στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου.
Ανάμεσα στις δύο αντίρροπες δυνάμεις παρατάχθηκε η Εθνική Πολιτική Ένωσις (Ε.Π.Ε) η οποία αποτέλεσε τη μερίδα του Κέντρου που είχε επιδιώξει τη συνεργασία μεταξύ Λαϊκού Κόμματος και Κόμματος Φιλελευθέρων.
Η Εθνική Πολιτική Ένωσις αποτελούσε συνασπισμό τριών κομμάτων: α) του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος του Γεωργίου Παπανδρέου β) του Κόμματος Βενιζελικών Φιλελευθέρων με αρχηγό τον Σοφ. Βενιζέλο και γ) Του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος του Π. Κανελλόπουλου.
Ξεχωριστή κατηγορία συνιστούσαν τα κόμματα που αποφάσισαν να απόσχουν από τις εκλογές ώστε να μην προσδώσουν τον χαρακτήρα της νομιμοποίησης του πλέγματος εξουσίας που θα προέκυπτε την 31η Μαρτίου του ’46. Στην κατηγορία αυτή ανήκαν: Ο Πολιτικός Συνασπισμός των Κομμάτων του ΕΑΜ όπως το ΚΚΕ, το Αγροτικό Κόμμα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος του Ι. Πασαλίδη, το Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα του Μιχ. Κύρκου και η Δημοκρατική Ένωση του Στ. Κρητικά. Το Κόμμα των Αριστερών Φιλελευθέρων απείχε επίσης των εκλογών όπως και το Σοσιαλιστικό Κόμμα-ΕΛΔ του Αλ. Σβώλου με γραμματέα τον Ηλ. Τσιριμώκο, η Ένωσις Δημοκρατικών Αριστερών του Ι. Σοφιανόπουλου κ.α.
Το συνολικό αποτέλεσμα έδειξε την Η.Π.Ε ως νικήτρια των εκλογών με ποσοστό 55,12%. Δεύτερη σε ψήφους ήρθε η Εθνική Πολιτική Ένωσις (Ε.Π.Ε) με 19,28% και τρίτο το Κόμμα Φιλελευθέρων του Θεμιστοκλή Σοφούλη με ποσοστό 14,39%. Η αποχή υπολογίστηκε από την AMFOGE κατά προσέγγιση στο 40 % είναι όμως δύσκολο να υπολογιστεί η ακριβής δυναμική των κομμάτων που αποφάσισαν να απόσχουν των εκλογών, καθώς αποτελεί συνονθύλευμα διαφόρων παραγόντων.
Αρχικά σχηματίστηκε κυβέρνηση ευρείας συνεννόησης των κομμάτων της Η.Π.Ε με υπουργούς άνευ χαρτοφυλακίου τον Γ. Παπανδρέου, τον Σοφ. Βενιζέλο και τον Π. Κανελλόπουλο. Όμως, κατέρρευσε σε διάστημα 15 ημερών.
Στις 18 Απριλίου σχηματίστηκε αμιγώς φιλοβασιλική κυβέρνηση με τα τρία βασικότερα κόμματα της Η.Π.Ε δηλαδή το Λαϊκό Κόμμα, το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων του Στ. Γονατά και το Μεταρρυθμιστικό Κόμμα του Απ. Αλεξανδρή. Πρωθυπουργός της χώρας ορίστηκε ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος Κωνσταντίνος Τσαλδάρης.
Μπορεί οι εκλογές του Μαρτίου 1946 να οδήγησαν στη δημιουργία μιας εκλεγμένης από τον λαό κυβέρνησης, όμως στη βάση τους θεωρούνται ακόμη και σήμερα εξαιρετικά αμφιλεγόμενες.
Το σίγουρο είναι πως η τελευταία μέρα του Μαρτίου του 1946 πολύ περισσότερο περιέπλεξε την κατάσταση παρά έδωσε λύση. Σε όλα αυτά θα πρέπει να αναλογιστούμε και τη θέση της Ελλάδας ως παίκτη ή πιόνι στην παγκόσμια σκακιέρα. Τα χρόνια που ακολούθησαν είναι από τα μελανότερα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας…
Αντλήθηκαν πληροφορίες από: «Η καχεκτική δημοκρατία κόμματα και εκλογές,1946-1967», Η.Νικολακόπουλος, εκδόσεις Πατάκη, Απρίλιος 2014.
Ίδρυμα Κωνσταντίνος Μητσοτάκης: «Οι εκλογές του 1946 ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ» επιμέλεια: Γρηγόριος Ψαλλίδας, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2008.
Όσοι αναγνώστες επιθυμούν να στέλνουν κείμενα μπορούν να μας τα στέλνουν στη διεύθυνση: [email protected] Εφόσον τηρούνται κάποιες προϋποθέσεις, που έχουν να κάνουν με το ύφος της ιστοσελίδας, θα δημοσιεύονται. Η «ΜτΧ» δεν ευθύνεται για τυχόν ανακρίβειες στα κείμενα των αναγνωστών
