Ο Πάμπλο Πικάσο τον θεωρούσε «πατέρα». Για τον Βελάσκεθ ήταν ο εμπνευστής του. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Ελ Γκρέκο για τους Ισπανούς, που δεν μπορούσαν να προφέρουν το όνομά του, κατάφερε να συνδυάσει με επιτυχία πολλές τεχνοτροπίες στη ζωγραφική.
Από τον θάνατο του το 1614 έως τον 19ο αιώνα, το έργο του έμεινε στην αφάνεια.
Πολλοί υποστήριξαν ότι οι πίνακες ανήκαν σε ένα τρελό που ήθελε απλά να ξεχωρίσει.
Το 1902 έγινε η πρώτη ουσιαστική μελέτη πάνω στο έργο του Έλληνα ζωγράφου.
Κοσμοπολίτης, χωρίς να ξεχάσει ποτέ την κρητική του καταγωγή, πάντα υπέγραφε τους πίνακες του στα ελληνικά με βυζαντινούς χαρακτήρες: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης εποίει».
Ο Θεοτοκόπουλος πειραματίστηκε με τον μανιερισμό της Αναγέννησης, με τον κλασικισμό της Αρχαίας Ελλάδας, με τον πνευματισμό της Βυζαντινής Τέχνης και με τον πρώιμο εξπρεσιονισμό της Ευρώπης.
Ο Χάνδακας και η βυζαντινή ζωγραφική
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στο χωριό Φοδέλε, λίγα χιλιόμετρα έξω από τον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης.
Οι γονείς του ήταν αστοί και ο πατέρας του εργαζόταν ως φοροσυλλέκτης για τη Δημοκρατία της Βενετίας, που είχε κατακτήσει την Κρήτη.
Όσο η Κρήτη ήταν ενετική επαρχία, η τέχνη και η εκπαίδευση άνθισε καθώς η τοπική παράδοση με την Ιταλική αναμείχθηκαν.
Πάνω από το 30% του πληθυσμού της Κρήτης γνώριζε γραφή και ανάγνωση. Ο Θεοτοκόπουλος παράλληλα με τις κλασικές σπουδές, διδάχθηκε και βυζαντινή ζωγραφική.
Στην Βενετία ο Θεοτοκόπουλος ασπάστηκε τον Καθολικισμό
Στα 26 του χρόνια ο Δομήνικος αποφάσισε να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ιταλία.
Στην Βενετία του 1567 μπορούσε ο καθένας να συναντήσει εκφραστές τόσο του δυτικού όσο και του ανατολικού πολιτισμού.
Μυημένος στη βυζαντινή τέχνη και επηρεασμένος από Φλαμανδούς ζωγράφους, ο Θεοτοκόπουλος έμεινε στην Βενετία για τρία χρόνια.
Τον Αύγουστο του 1568 έγινε μαθητής στο εργαστήριο του ζωγράφου Τιτσιάνο και εξοικειώθηκε με τα πλούσια χρώματα, τις φωτοσκιάσεις και τα θρησκευτικά θέματα αρκετών ζωγράφων της βενετσιάνικης σχολής της Αναγέννησης.
Ο Θεοτοκόπουλος ήταν Χριστιανός Ορθόδοξος. Ωστόσο, όταν έφτασε στην Ιταλία για να μπορέσει να εργαστεί χωρίς να τον ενοχλεί η Ιερά Εξέταση, ασπάστηκε τον Καθολικισμό.
Έχοντας αποκτήσει μια περισσότερο ολοκληρωμένη ανθρωπιστική παιδεία και ίσως μετά την προτροπή του Τιτσιάνο, ο Θεοτοκόπουλος αποφάσισε να ταξιδέψει στην Ρώμη.
Η αρνητική δήλωση του Θεοτοκόπουλου για την «Καπέλα Σιξτίνα» ήταν ο λόγος που εγκατέλειψε την αιώνια πόλη
Ο Θεοτοκόπουλος έμεινε στην Ρώμη για επτά χρόνια και κατά τη διαμονή του εκεί, διεύρυνε τον καλλιτεχνικό του κύκλο, γνωρίζοντας πολλούς διανοούμενους και ζωγράφους της εποχής.
Όταν έφτασε στην ιταλική πρωτεύουσα το 1570, έμεινε στο παλάτι του καρδινάλιου Φαρνέζε και δύο χρόνια αργότερα γράφτηκε στην Ακαδημία του Ευαγγελιστή Λουκά, που στην ουσία ήταν μια συντεχνία ζωγράφων της Ρώμης.
Τον ίδιο χρόνο ο Ελ Γκρέκο άνοιξε το δικό του εργαστήριο και εργαζόταν συστηματικά.
Από το 1574 είχε δίπλα του σαν μαθητή και τον ζωγράφο Φραντσέσκο Πρεβόστε.
Ο Θεοτοκόπουλος επηρεάστηκε από τον ιταλικό μανιερισμό και δημιούργησε πολύπλοκους πίνακες με πλούσια χρώματα και εξαιρετική λεπτομέρεια στην απόδοση των προσώπων και των ενδυμάτων.
Άρχισε να θεωρεί τον εαυτό του εξαιρετικό ζωγράφο και ίσως αυτό του κόστισε την απομάκρυνσή του από τη Ρώμη.
Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε φιλοτεχνήσει μοναδικά το εσωτερικό του ναού της «Καπέλα Σιξτίνα».
Υπήρχαν όμως αρκετοί βαθιά θρησκευόμενοι που θεώρησαν πως τα γυμνά κορμιά ήταν προκλητικά και παράταιρα μέσα σε εκκλησιαστικό χώρο.
Ο Δομήνικος τότε είπε πως αν κατέστρεφαν τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου, εκείνος θα μπορούσε να ζωγραφίσει πολύ καλύτερες από εκείνες του αναγεννησιακού ζωγράφου.
Η δήλωση αυτή, εναντίον του αγαπημένου τους καλλιτέχνη, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και σταδιακά ο Θεοτοκόπουλος αποκλείστηκε από αρκετούς καλλιτεχνικούς κύκλους.
Το 1577 ο Θεοτοκόπουλος αποφάσισε να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να επισκεφτεί την Ισπανία.
Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή.
Το 1575 ξέσπασε επιδημία πανώλης στη Ρώμη και λίγο αργότερα στη Βενετία. Πολλοί είδαν τον Θεοτοκόπουλο και άλλους μη Ιταλούς ζωγράφους ως εξιλαστήριο θύμα και το κλίμα έγινε αφόρητο γι αυτούς. Ο Ελ Γκρέκο έχοντας γνωρίσει αρκετούς Ισπανούς ζωγράφους, βρήκε καταφύγιο στην Μαδρίτη.
Η σύντομη στάση του Ελ Γκρέκο στην Μαδρίτη και η εγκατάστασή του στο Τολέδο
Το 1577 μαζί με αρκετούς ακόμη καλλιτέχνες, ο Γκρέκο κατέφθασε στην Μαδρίτη.
Ξεκίνησε να εργάζεται στην διακόσμηση του βασιλικού Μοναστηριού Εσκοριάλ, που ήταν η κατοικία του Βασιλιά Φιλίππου Β’ της Ισπανίας.
Ο τρόπος ζωγραφικής βέβαια δεν ενθουσίασε τον Φίλιππο Β’ με αποτέλεσμα να παραγκωνίσει τον Θεοτοκόπουλο. Πικραμένος ο Ελ Γκρέκο ένα χρόνο αργότερα ταξίδεψε στο Τολέδο.
Ο Θεοτοκόπουλος έμεινε στο Τολέδο 37 χρόνια, μέχρι τον θάνατό του.
Το έργο του στην ισπανική πόλη έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε θαυμαστά έργα, εμπνευσμένα από θρησκευτικά μοτίβα.
Με μοναδικό τρόπο συνδύασε τη βυζαντινή ζωγραφική με τον ισπανικό μανιερισμό.
Έχοντας γνωρίσει αρκετούς μοναχούς και δεδομένου ότι εκείνη την εποχή το Τολέδο άτυπα αποτελούσε το θρησκευτικό κέντρο της χώρας, ο Γκρέκο δέχτηκε αρκετές παραγγελίες, ώστε να φιλοτεχνήσει με τα έργα του κυρίως εκκλησίες και ιδρύματα της πόλης.
Ο ναός του Αγίου Δομίνικου φιλοξένησε πολλούς πίνακές τους, όπως και το Εσκοριάλ και η μητρόπολη του Τολέδου.
Μέσα σε είκοσι χρόνια είχε ζωγραφίσει πολλά και μεγάλα έργα, όπως η «Ανάληψη της Θεοτόκου», «Η Αγία Τριάδα», «Η Ανάσταση του Σωτήρος» κλπ
Ο βασιλιάς Φίλιππος, αναγνωρίζοντας τελικά την αξία του Θεοτοκόπουλου, χρηματοδότησε πολλά έργα του δημιουργού, με κυριότερο «Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου και της θηβαϊκής λεγεώνας».
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πέθανε στις 7 Απριλίου του 1614 σε ηλικία 73 ετών. Αν και ήθελε να γυρίσει στην γενέτειρα του, τάφηκε στην εκκλησία Σάντο Ντομίνγκο ντε Αντίκγουο στο Τολέδο, στον οικογενειακό τάφο όπου είχε ζωγραφίσει το έργο «Προσκύνηση των Μάγων».
Η προσωπική ζωή του ζωγράφου και οι δικαστικές διαμάχες για τα έργα του.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος απέκτησε ένα γιο και δεν παντρεύτηκε ποτέ.
Υπάρχει μία εκδοχή ότι ήταν παντρεμένος στην Κρήτη.
Όταν ταξίδεψε τη Βενετία δεν πήρε την σύζυγό του μαζί για οικονομικούς λόγους και ο γάμος τελικά ακυρώθηκε όταν ο Ελ Γκρέκο ασπάστηκε τον Καθολικισμό.
Η εκδοχή δεν έχει επιβεβαιωθεί.
Το 1578 γεννήθηκε ο γιος του Χόρχε Μανουέλ (Jorge Manuel), καρπός του έρωτα του ζωγράφου με τη δόνα Χερόνιμα ντε λας Κουέβας (Jeronima de lasCuevas).
Το ζευγάρι έμεινε μαζί, αλλά δεν παντρεύτηκε ποτέ.
Ο Χόρχε ακολούθησε τα βήματα του πατέρα του και τα τελευταία χρόνια της ζωής του Θεοτοκόπουλου εργάστηκαν μαζί.
Ο Θεοτοκόπουλος υπήρξε ο πρώτος καλλιτέχνης που εξαιρέθηκε από τη φορολογία στην Ισπανία.
Το 1606 αρνήθηκε να πληρώσει φόρους, επειδή θεωρούσε πως ο ζωγράφος είναι ελεύθερο επάγγελμα.
Επιπλέον, θεωρούσε τον εαυτό του καταξιωμένο και μοναδικό ζωγράφο και ποτέ δεν ζωγράφιζε με τιμή που είχε προσυμφωνηθεί. Αυτή η πρακτική δημιουργούσε παρεξηγήσεις.
Συχνά πληρωνόταν με λιγότερα από ό,τι ζητούσε και συχνά έλυνε τις διαφορές του δικαστικώς.
