Το Α’ νεκροταφείο Αθηνών δεν είναι ένα συνηθισμένο νεκροταφείο.
Αρκετοί τάφοι δεν έχουν τoν κλασσικό μαρμάρινο σταυρό, αλλά κοσμούνται με έργα τέχνης γνωστών και ταλαντούχων καλλιτεχνών.
Είναι το πρώτο νεκροταφείο του νεοελληνικού κράτους, στο οποίο ενταφιάστηκαν οι σημαντικότεροι Έλληνες του περασμένου αιώνα.
Πολιτικοί, αγωνιστές του ’21, ηθοποιοί, τραγουδιστές, πρωθυπουργοί, που διαμόρφωσαν την σύγχρονη ιστορία έχουν ταφεί στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών.
Βρίσκεται σε έναν λόφο κοντά στις στήλες του Ολυμπίου Διός, στο τέλος της οδού Αναπαύσεως. Σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα του 1834, έπρεπε να είναι 100 μέτρα μακριά από το κέντρο της πόλης. Η περιοχή του Μετς θεωρήθηκε η κατάλληλη τοποθεσία καθώς την περίοδο εκείνη ήταν ακατοίκητη.
Η αρχική έκταση του νεκροταφείου ήταν μικρότερη, αλλά η ανάγκη για εύρεση επιπλέον χώρων ταφής διαμόρφωσαν το νεκροταφείο όπως είναι σήμερα. Οι πρώτοι τάφοι βρισκόταν γύρω από τον Άγιο Λάζαρο, την πρώτη εκκλησία του νεκροταφείου.
Αργότερα οικοδομήθηκαν οι εκκλησίες του Αγίου Θεοδώρου, που βρίσκεται στην είσοδο και η καθολική του Αγίου Καρόλου, που χτίστηκε από την οικογένεια Φιξ.
Τα πρώτα χρόνια η ταφή νεκρού άνω των 10 ετών κόστιζε 2 δραχμές και αν ήταν μικρότερος, 1 δραχμή.
Με τον καιρό το αντίτιμο ανερχόταν σε πολλές χιλιάδες. Πλούσιες οικογένειες της Αθήνας φρόντιζαν να αγοράσουν μια έκταση για τον οικογενειακό τους τάφο στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.
Οι παλαιότεροι τάφοι χρονολογούνται από το 1837, αλλά ο σχεδιασμός και οι κανονισμοί καθορίστηκαν επίσημα το 1942.
Η τοποθεσία που ενταφιάζονταν οι νεκροί εξαρτιόταν και από το θρήσκευμα τους. Στον δεύτερο τομέα βρίσκονταν οι τάφοι των Ρωμαιοκαθολικών και στον ανατολικό των διαμαρτυρόμενων, οι οποίοι παλαιότερα ενταφιάζονταν στον κήπο του Ζαππείου.
Τα εντυπωσιακά προπύλαια του νεκροταφείου, σχεδιάστηκαν το 1949 από τον αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη και Ανδρέα Πλουμιστό.
Το νεκροταφείο μοιάζει με κήπο καθώς είναι κατάφυτο με πεύκα και κυπαρίσσια.
Ανάμεσα στα μνήματα υπάρχουν δρόμοι με ονόματα ηρώων της επανάστασης.
Οι περισσότεροι τάφοι κοσμούνται με περίτεχνα γλυπτά, και δεν θυμίζουν σε τίποτα τα συνηθισμένα μνήματα των νεκροταφείων.
Ο γλύπτης Θ. Θωμόπουλος έγραφε το 1905 για το νεκροταφείο: Σε αυτό περικλείεται πάσα η κίνηση της νεωτέρας γλυπτικής” και πράγματι το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών είναι μια υπαίθρια γλυπτοθήκη, όπου ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει δωρεάν εξαιρετικά αγάλματα γνωστών καλλιτεχνών του 19ου και 20ου αιώνα.
Η συνήθεια των Αθηναίων να φροντίζουν ιδιαίτερα την τελευταία τους κατοικία προερχόταν από τα αρχαία χρόνια.
Το νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας βρισκόταν στον Κεραμεικό και οι τάφοι που ανακαλύφτηκαν κοσμούνταν με επιτύμβια γλυπτά μεγάλης αξίας. Οι πολίτες της αρχαίας Αθήνας ανέθεταν σε γνωστούς γλύπτες, έναντι σημαντικού χρηματικού ποσού, τη δημιουργία επιτάφιων μνημάτων, που να είναι εφάμιλλα της κοινωνικής τους θέσης.
Με τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, οι κάτοικοι της Αθήνας, επηρεασμένοι από την αρχαιολατρία που κυριαρχούσε εκείνη την περίοδο, ξόδευαν επίσης μεγάλα ποσά για ένα εντυπωσιακό μνήμα, που θα ξεχώριζε από τα υπόλοιπα.
Σπουδαίοι καλλιτέχνες από την Τήνο και το εξωτερικό ανέλαβαν να φιλοτεχνήσουν αγάλματα και επιτύμβιες στήλες για το νέο νεκροταφείο της πόλης.
Ο ανταγωνισμός των οικογενειών για το καλύτερο μνήμα είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εντυπωσιακά γλυπτά.
Τα πρώτα χρόνια πολλοί τάφοι είχαν την μορφή μαυσωλείων. Οι Αθηναίοι επιθυμούσαν να ενταφιάζονται στο εσωτερικό ναών, όπως γινόταν πριν την έλευση του Όθωνα. Εφόσον κάτι τέτοιο απαγορεύτηκε, ήθελαν ο τάφος τους να έχει τη μορφή μικρού ναού. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν μικρογραφίες αρχαίων ναών ή αντίγραφα γνωστών μνημείων της πόλης.
Τα πρώτα χρόνια οι γλύπτες των ταφικών μνημείων ακολούθησαν το ρεύμα του κλασικισμού. Πηγή έμπνευσης αποτέλεσαν οι επιτύμβιες στήλες που βρέθηκαν στον Κεραμεικό, όπως η επιτύμβια στήλη της Ηγησούς.
Αγάλματα αγγέλων κοσμούν τα περισσότερα μνήματα του νεκροταφείου.
Άλλοτε κρατούν σταυρό που συμβολίζει τη λύτρωση ή ανεστραμμένο δαυλό, που συμβολίζει τη ζωή που σβήνει. Συχνά απεικονίζονται σκυμμένοι να θρηνούν πάνω στο μνήμα.
Στην ελληνική μυθολογία ο Ύπνος ήταν ο ήσυχος θεός και δίδυμος αδερφός με τον Θάνατο.
«Ο Ύπνος είναι πρόσκαιρος Θάνατος και ο θάνατος, αιώνιος Ύπνος», Ευριπίδης.
Όταν μια γυναίκα πέθαινε σε μικρή ηλικία, συχνά ο γλύπτης την απεικονίζε να κοιμάται γαλήνια. Η πιο διάσημη κοιμωμένη του νεκροταφείου είναι η “Κοιμωμένη” του Χαλεπά, που κοσμεί τον τάφο της 18χρονης Σοφίας Αφεντάκη, η οποία πέθανε από φυματίωση το 1877.
Η κοπέλα παρουσιάζεται ξαπλωμένη να κοιμάται βαθιά. Έχει λυτά μαλλιά, λυγισμένα πόδια και στα χέρια της κρατάει έναν σταυρό.
Πολλά αγάλματα απεικονίζουν τις γυναίκες άλλοτε γονατιστές με θλιμμένο βλέμμα και άλλοτε μαζί με τα παιδιά τους.
Ένα άγαλμα που προκαλεί συγκίνηση είναι “Η μάνα της κατοχής”, που βρίσκεται στην δεξιά πλευρά της εισόδου και φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Κώστα Βαλσάμη.
Εκτός από τα συμβολικά αγάλματα, αρκετά είναι εκείνα που έχουν τη μορφή των θανόντων. Το άγαλμα στον τάφο του Θόδωρου Κολοκοτρώνη, απεικονίζει τον αγωνιστή ντυμένο με την φουστανέλα του, πάνοπλο να κάθεται αγέρωχα.
Οι προτομές των νεκρών επαναλαμβάνονται κυρίως στους αντρικούς τάφους.
Υπάρχουν πολλά γλυπτά εμπνευσμένα από την αιγυπτιακή τέχνη, όπως σφίγγες, οι οποίες από την αρχαιότητα ήταν σήμα των τάφων και σαρκοφάγοι, που δεν φιλοξενούν στο εσωτερικό τους τον νεκρό αλλά έχουν διακοσμητική χρήση.
Το μνήμα του ευεργέτη Μιχαήλ Τοσίτσα έχει επίσης στοιχεία από την Αίγυπτο, καθώς έζησε εκεί πολλά χρόνια και ήταν ο πρώτος Γενικός Πρόξενος της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια. Το μνήμα του είναι μια ημικύκλια εξέδρα. Στο κέντρο βρίσκεται η στήλη με τον ανδριάντα του νεκρού και στα δύο άκρα οι δύο σφίγγες.
Σε αντίθεση με τα εντυπωσιακά μνήματα της αστικής τάξης, οι τάφοι των ηθοποιών και των τραγουδιστών διακρίνονται από λιτότητα.
Οι περισσότεροι Έλληνες γλύπτες του περασμένου αιώνα φιλοτέχνησαν γλυπτά για το νεκροταφείο.
Ανάμεσα τους ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Δημήτριος Φιλιππότης, ο Γεώργιος Μπονάνος, και ο Κώστας Βαλσάμης. Το νεκροταφείο ήταν η κατάλληλη τοποθεσία για να εκτεθούν γλυπτά που σε άλλους χώρους δεν είχαν θέση.
Τις περισσότερες φορές βασίστηκαν στο γούστο των παραγγελιοδοτών, καθώς η εκκλησία δεν επενέβη στο σχήμα των τάφων και έτσι οι γλύπτες δημιούργησαν ελεύθερα. Μετά από σχεδόν 180 χρόνια λειτουργίας το αποτέλεσμα είναι μοναδικό. Το νεκροταφείο αποτελεί ένα μνημείο της πόλης, όπου κάποιος μπορεί να θαυμάσει εξαιρετικά έργα γλυπτικής.
Πως ο Κολοκοτρώνης κατατρόπωσε τους Τούρκους στην πρώτη τακτική μάχη του Αγώνα. Εντυπωσιακή πτήση με drone πάνω από το κάστρο της Καρύταινας όπου έγιναν φονικές μάχες (βίντεο)…
