«Ανέβηκα στο Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα. Είναι ένα έργο πολέμου φοβερό, που στέκεται εκεί ψηλά με τις άπειρες στοές και καμάρες και πολεμίστρες του. Τα χίλια σπίτια της βασίλισσας, το λέει ο λαός. Και είναι κει ένα τοξωτό παράθυρο, το παράθυρο της βασίλισσας, από όπου το θέαμα του κάμπου και της θάλασσας που σέρνεται στα πόδια του βουνού είναι εξαίσιο».
Με αυτό τον τρόπο ο λογοτέχνης Στράτης Μυριβήλης περιέγραψε το περίφημο φρούριο στη βόρεια πλευρά του Πενταδακτύλου. Πήρε το όνομα του από τον Άγιο Ιλαρίωνα, έναν από τους 300 αγίους που ήρθαν στην Κύπρο από τους Αγίους Τόπους για να γλιτώσουν από τους Άραβες.
Το Φρούριο κτίστηκε από τους Βυζαντινούς γύρω στα τέλη του 11ου αιώνα για αμυντικούς σκοπούς και αργότερα συμπληρώθηκε από τους Φράγκους.
Σύμφωνα με μια παράδοση που σχετίζεται με τη Ρήγαινα του Αγίου Ιλαρίωνα, το απόρθητο κάστρο ήταν για δύο χρόνια πολιορκημένο. Τότε οι πολιορκητές σοφίστηκαν ένα τέχνασμα για να κυριέψουν το κάστρο. Προσποιήθηκαν ότι αποχωρούν και κρύφτηκαν λίγο πιο κάτω. Ένας από τους στρατιώτες ντύθηκε γυναίκα ετοιμόγεννη και γύρισε στο κάστρο ζητώντας βοήθεια. Η Ρήγαινα του Φρουρίου συγκινήθηκε και έδωσε εντολή να ανοίξουν στη ανήμπορη γυναίκα. Μόλις όμως η πόρτα του κάστρου άνοιξε όρμησαν μέσα οι στρατιώτες που καραδοκούσαν. Η Ρήγαινα δεν είχε σκοπό να αποκαλύψει σε κανένα από τα τα μυστικά του Άγιου Ιλαρίωνα και μαζί με τις άλλες γυναίκες του Φρουρίορίχτηκαν στο γκρεμό για να αποφύγουν την ατίμωση.
Ο θρύλος με τη Ρήγαινα που θανάτωσε τους εργάτες για να μην αποκαλύψουν τα μυστικά του
Το πιο γνωστό και μυστηριώδες πρόσωπο της κυπριακής ιστορίας, η όμορφη και άκαρδη Ρήγαινα σχετίζεται με πολλές ιστορίες του νησιού. Περισσότερο όμως, με την ιστορία των μεσαιωνικών κάστρων, τα οποία κρύβουν τα μυστικά της. Σύμφωνα με τον θρύλο, η αδίστακτη ρήγαινα διάλεξε την κορφή του κατεχόμενου σήμερα Πενταδακτύλου για να κτίσει το φρούριο της.
Καθισμένη σε ένα βράχο, επιστατούσε από το πρωί έως το βράδυ τους εργάτες που δούλευαν αδιάκοπα μεταφέροντας χέρι-χέρι άμμο και νερό για να τελειώσουν το κάστρο. Αδίστακτη και σκληρή, δεν επέτρεπε σε κανέναν να ξεκουραστεί.
«Να μην βγει κανένας έξω ζωντανός»
Όταν τελείωσαν οι εργασίες, καθισμένη στο θρόνο της στον πιο ψηλό πύργο του κάστρου, διέταξε τους εργάτες να περάσουν να πάρουν το «μπαξίσι» τους. Βέβαια κανένας τους, δεν επέστρεψε πίσω ποτέ. Καχύποπτη και αδίστακτη, διέταξε τους στρατιώτες της να γκρεμίσουν τους εργάτες δένοντάς τους χειροπόδαρα, κάτω από τον θεόρατο γκρεμό που βρισκόταν μπροστά από τον θρόνο της. Ετσι δεν θα αποκάλυπταν ποτέ τα μυστικά της οχύρωσης. Τα κόκκαλά τους, σύμφωνα με τον θρύλο, βρίσκονται ακόμα εκεί.
Η ρήγαινα Ελεονόρα και οι δολοπλοκίες
Ο θρύλος της ρήγαινας και η προέλευση της ιστορίας, έχει τις ρίζες του σε ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας στην Κύπρο, το 1347.
Η βασίλισσα Ελεονόρα, της οποίας το όνομα έχει ταυτιστεί με πάθη, ζήλιες και δολοπλοκίες είχε σχεδιάσει τη δολοφονία πρίγκηπα της Αντιόχειας Ιωάννη. Θεωρώντας τον υπαίτιο για τον θάνατο του συζύγου της Πέτρου Α΄, έστησε ένα σχέδιο γεμάτο δόλο για να τον δολοφονήσει.
Ο Ιωάννης, κλεισμένος στο κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα, προσπαθούσε να αποφύγει την πολιορκία των Ενετών. Αυτή ήταν η τέλεια στιγμή για την αμείλικτη βασίλισσα η οποία ονειρευόταν μόνο την εκδίκηση. Αποδυνάμωσε τη φρουρά του και έστειλε στον ίδιο μία επιστολή με την οποία «αποδείκνυε» πως οι φρουροί του είχαν στήσει συνωμοσία εναντίον του.
Μην ξέροντας τι να κάνει ο πρίγκηπας, αποφάσισε να εξολοθρεύσει τους μισθοφόρους του.
Οι ανήξεροι Βούλγαροι στρατιώτες τους βρήκαν οικτρό θάνατο, όταν ο Ιωάννης τους δολοφόνησε ρίχνοντάς τους κάτω από το θεόρατο γκρεμό του κάστρου έναν-έναν.
