του Νίκου Πηγαδά
Κάπου 35.000 πατριώτες και σύμμαχοι, Άγγλοι, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί, απομεινάρια του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος, διέφυγαν από την κατοχική Ελλάδα κρυφά στη Μέση Ανατολή για να συνεχίσουν τον πόλεμο κατά του ναζισμού και του φασισμού. Το τεράστιο ρίσκο της μεταφοράς των διαφευγόντων είχαν αναλάβει εθελοντικά και ανιδιοτελώς φτωχοί ψαράδες και ναυτικοί.
Με το παράτολμο θάρρος, ακόμη και την αποκοτιά τους, αναλάμβαναν με τα καΐκια τους την υλοποίηση των μυστικών αυτών αποστολών. Μερικοί ήταν τόσο ριψοκίνδυνοι, ώστε πραγματοποιούσαν αποστολές διαφυγής ακόμη και από τον Πειραιά.
Τα σημεία διαφυγής
Σε εμπεριστατωμένη μελέτη του, ο μαθηματικός Γιώργος Ιατρού από την Κερατέα παραθέτει τις ακόλουθες κατατοπιστικές πληροφορίες:
■ Στην Κατοχή (1941-1944), στην Κερατέα και στην ευρύτερη Λαυρεωτική δημιουργήθηκαν «σύνδεσμοι», που ελέγχονταν κυρίως από το συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Στους συνδέσμους συμμετείχαν πολλοί συμπατριώτες μου, που με κίνδυνο της ζωής τους φυγάδευσαν πολλούς. Οι φυγαδεύσεις γίνονταν κυρίως από το Τουρκολίμανο Κερατέας, το Εννιά (αλλιώς Αυλάκι), το Δασκαλειό, την Κακή Θάλασσα, την Ανάβυσσο, το Πόρτο Ράφτη και τη Ραφήνα.
Από το Εννιά φυγαδεύτηκε (8-4-1944) ο μετέπειτα πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου. Υπεύθυνος της όλης επιχείρησης ήταν ο Τάσος Ζαρολιάγκης.
Από το Εννιά φυγαδεύτηκε (8-4-1944) ο μετέπειτα πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου. Υπεύθυνος της όλης επιχείρησης ήταν ο Τάσος Ζαρολιάγκης.
Από την Ανάβυσσο, προσθέτει ο κ. Ιατρού, διέφυγε με καΐκι (Αύγουστος 1944) και ο Κων. Καραμανλής, μετέπειτα πρωθυπουργός και Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Άλλοι πολιτικοί, που επίσης διέφυγαν, ήταν οι Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Παναγής Παπαληγούρας και Γιάννης Χαραλαμπόπουλος.
Σημεία διαφυγής υπήρχαν επίσης στην Εύβοια (Καλιανοί, Ζάρκα και Τσακαίοι), στη νότια Πελοπόννησο, στ’ ακριτικά νησιά του Αιγαίου και στη νότια παραλία της Κρήτης. Αρκετές φορές, τους διαφεύγοντες παραλάμβαναν αγγλικά υποβρύχια.
■ Η διαφυγή είχε και την Μπουμπουλίνα της. Έτσι αποκαλούσαν την αδελφή του Νικόλα Ντελένια, που διατηρούσε ταβέρνα στο Τουρκολίμανο Κερατέας. Η ταβέρνα και μια κοντινή σπηλιά ήταν σημαντικό κέντρο διακίνησης Ελλήνων και ξένων. Κατά τον κ. Ιατρού, «το συμμαχικό υποβρύχιο σταματούσε ανοιχτά και ειδοποιούσε με τον ασύρματο την Μπουμπουλίνα. Τότε ο Ντελένιας με τη βάρκα του μετέφερε από τη σπηλιά στο υποβρύχιο όσους θα διέφευγαν και παραλάμβανε ανθρώπους και εφόδια, που ξαναγέμιζαν τη σπηλιά. Οι νεοφερμένοι προωθούνταν σε μυστικά κέντρα υποδοχής (οδός Μαιζώνος, πλατεία Βάθη, οδός Μενελάου στην Καλλιθέα και Φωκίωνος Νέγρη)».
Η Μπουμπουλίνα και ο Θύμιος Αυγέρης τιμήθηκαν με παράσημο από τη βασίλισσα της Αγγλίας. Ο Αυγέρης, ωστόσο, της το επέστρεψε αργότερα. Αιτία ήταν οι θηριωδίες των Αγγλων σε βάρος των Ελληνοκυπρίων. Μια απ’ αυτές ήταν ο απαγχονισμός του μαθητή Μιχάλη Καραολή, το 1956.
■ Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Ιταλογερμανούς (Απρίλιος 1941), σημαντικός αριθμός δημοκρατικών κυρίως αξιωματικών και οπλιτών των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων διέφευγαν. Μαζί τους έφυγαν και «2-3 χιλιάδες ναυτεργατών» (Στρατής Τσαμπής, στο βιβλίο του «Στον δρόμο του καθήκοντος και της τιμής», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2001).
Οργανωμένοι σε αντιστασιακές οργανώσεις, αξιωματικοί του Λιμενικού Σώματος διευκόλυναν τη διαφυγή σημαντικού αριθμού αγωνιστών (βλ. «Η ιστορία του Λ.Σ.», έκδοση της Ενωσης Αποστράτων Αξιωματικών Λ.Σ., Πειραιάς 1999, σ. 129). Μεταξύ άλλων, εξέδιδαν ναυτικά φυλλάδια για την εικονική ναυτολόγηση διαφευγόντων με σκάφη που εκτελούσαν εγκεκριμένα δρομολόγια προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
Ο καπετάν Κώστας πλήρωσε με εξορία τους αγώνες του
Σημαντική δράση ανέπτυξε ο καπετάν Κώστας Μεγαλοοικονόμος από το Φλες Ευδήλου Ικαρίας. Ο γιος του, Σωκράτης, αφηγείται στον υπογραφόμενο τα ακόλουθα (βλ. «Εφοπλιστής», Μάιος 2016):
Ο πατέρας του είχε 6 παιδιά κι ένα καΐκι, με το όνομα «Ειρήνη». Μ’ αυτό ζούσε την οικογένειά του, μέχρι που οι Γερμανοί επίταξαν το καΐκι. Ο καπετάν Κώστας δεν το άντεξε και το 1943 κάνει την επανάστασή του.
Οι ναζί είχαν φορτώσει στο «Ειρήνη» 74 βαρέλια λάδι, με προορισμό τον Πειραιά.
Το φορτίο συνόδευαν τρεις ένοπλοι Γερμανοί. Αψηφώντας τα πάντα, ο Μεγαλοοικονόμος αφοπλίζει και δένει τους στρατιώτες, με τη βοήθεια του ναύτη Γ. Τσαντέ και του εννιάχρονου γιου του, Γιώργου, κατευθύνεται στη Λεμεσό και παραδίδει τους Γερμανούς και το λάδι στην εκεί αγγλική βάση.
Επιστρέφει στην Ελλάδα και πραγματοποιεί αλλεπάλληλες αποστολές διαφυγής. Παράλληλα, κουρσεύει τα επιταγμένα καΐκια, μοιράζοντας δωρεάν τα φορτία στον πεινασμένο λαό. Οι θιγόμενοι μαυραγορίτες τον στοχοποιούν και μετά την απελευθέρωση τον «καρφώνουν» στην Ασφάλεια ως δήθεν «επικίνδυνο κομμουνιστή».
Οι ασφαλίτες τον πιέζουν να υπογράψει δήλωση μετάνοιας. Αυτός αρνείται, με αποτέλεσμα να εξοριστεί επί 8 χρόνια σε Μακρόνησο και Αϊ-Στράτη.
Το 1955, στην Ικαρία κρύβονταν 5 καταζητούμενοι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού. Τότε, ο καπετάν Κώστας παίρνει στο καΐκι τούς αντάρτες, μαζί με 3 εξόριστους, τη 16χρονη κόρη του, Φούλα και όλοι μαζί πηγαίνουν στη Ρουμανία. Εκεί ο Μεγαλοοικονόμος πέθανε το 1976, αφού η τότε Ελλάδα της μισαλλοδοξίας τού είχε στερήσει την ελληνική ιθαγένεια.
Το μοιραίο μπάρκο του Δημήτρη Γιαγκουδάκη
Ένας ακόμη ήρωας της διαφυγής ήταν και ο καπετάν Δημήτρης Γιαγκουδάκης, που είχε το ιστιοφόρο «Αγία Παρασκευή». Έμενε στα Νέα Ψαρά Χαλκίδας και είχε 4 ανήλικα παιδιά. Αυτό δεν τον εμπόδισε να πραγματοποιήσει 17 αποστολές διαφυγής. Η τελευταία και σημαδιακή είχε προορισμό την Αίγυπτο.
Ωστόσο, οι Γερμανοί πρόλαβαν να εντοπίσουν το σκάφος την Πρωτομαγιά του 1942 και να οδηγήσουν στο εκτελεστικό απόσπασμα 9 πατριώτες, στις 5-6-1942. Τα ονόματα των 9, όπως αυτά καταγράφονται στο βιβλίο της Ιωάννας Τσάτσου «Εκτελεσθέντες επί Κατοχής» (εκδόσεις «Αετός Α.Ε.», Αθήνα 1947, σ. 16): Ιρινιάν Αράμ, Νίκος Μοσχόπουλος, Ηλίας Καζάκος, Γιώργος Κωτούλας, Γιώργος Αναγνωστόπουλος, Λευτέρης Κιοσές, Μιχάλης Ακύλας, Δημ. Γιαγκουδάκης και Παναγιώτης Θυμαράς (Καζάκος και Κωτούλας ήταν υποπλοίαρχοι του Λιμενικού Σώματος).
Το θρυλικό «Αγία Κυριακή» από την Κάρυστο
Το πιο γνωστό καΐκι της διαφυγής ήταν το «Αγία Κυριακή», ιδιοκτησίας του καπετάν Καδή από την Κάρυστο. Το σκάφος πραγματοποίησε αρκετές αποστολές, κυρίως το καλοκαίρι του 1941.
Οι ήρωες της διαφυγής έμειναν στην αφάνεια. Σε ελάχιστους δόθηκε κάποιο τιμητικό δίπλωμα. Κι απέμεινε για θύμηση ένα πανέμορφο τραγούδι για το «Αγία Κυριακή», σε στίχους Κώστα Βίρβου και μουσική Μίμη Πλέσσα, που το πρωτοτραγούδησε η Ρένα Κουμιώτη.
«Το λέγαν “Αγια Κυριακή” εκείνο το καΐκι, που στη σκλαβιά, στην Κατοχή, δούλευε για τη νίκη. Αλεξάνδρεια-Ραφήνα πήγαινε τα χρόνια εκείνα και για μπάρκο μες στ’ αμπάρια είχε όλο παλικάρια».
Τρατράς, ο Ικαριώτης ήρωας
Πρώτος έσυρε τον… χορό της διαφυγής ο Σταμάτης Τρατράς, από τις Ράχες Ικαρίας. Ο Θαν. Πιστικίδης, στο βιβλίο του «Ριζώματα, βιώματα, παθήματα. Αληθινές ιστορίες», Ραφήνα 1985, σ. 152 κ.ε., καταγράφει τα ακόλουθα:
«Το πρώτο δρομολόγιο διαφυγής πραγματοποίησε, αρχές Ιουνίου 1941, το καΐκι «Παναγιά», του καπετάν Σταμάτη Τρατρά. […] Κάτω από τη μύτη των Γερμανών, ο καπετάν Σταμάτης έκαμε δύο δρομολόγια στον Τσεσμέ […], με επιβάτες Ελληνες αξιωματικούς και πολιτικά πρόσωπα».
Ο ίδιος επισημαίνει πως ο Τρατράς πραγματοποίησε συνολικά 19 ταξίδια και άλλα 17 ο Δημήτρης Γιαγκουδάκης, με το καΐκι «Αγία Παρασκευή».
Έπειτα από προδοσία, ο Τρατράς πιάστηκε και εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στην Καισαριανή, στις 29.5.1943.
Ηταν 32 ετών και μόλις είχε νυμφευθεί. Μαζί του εκτελέστηκαν και οι εξής τέσσερις: Νίκος Μενεγάτος, Σωκράτης Τσελέντης, Νίκος Παλιατσέας και Στράτος Αλλαγάς.
Έπειτα από προδοσία, ο Τρατράς πιάστηκε και εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στην Καισαριανή, στις 29.5.1943.
Ηταν 32 ετών και μόλις είχε νυμφευθεί. Μαζί του εκτελέστηκαν και οι εξής τέσσερις: Νίκος Μενεγάτος, Σωκράτης Τσελέντης, Νίκος Παλιατσέας και Στράτος Αλλαγάς.
Αυτά μου είπε το 2010 ο Σταμάτης Πυροβολικός, γιος του Λεωνίδα, σε συνέντευξη που δημοσιεύθηκε στο ναυτιλιακό περιοδικό «Εφοπλιστής» (Μάης του 2010), προσθέτοντας:
«Ηταν το 1943. Είχαν δέσει το καΐκι κάπου στο Φάληρο. Δεν θυμάμαι ακριβώς πού. Εφυγαν όλοι, ο καθένας για συγκεκριμένη αποστολή. Για λόγους προφύλαξης, θα επέστρεφαν, όταν θα ξεκινούσαν το επόμενο δρομολόγιο διαφυγής. Ωστόσο ο Τρατράς γύρισε νωρίτερα στο καΐκι».
-Γιατί;
-Δεν ξέρω. Η ουσία είναι ό,τι μόλις πλησίασε, τον περίμεναν οι Γερμανοί.
Ήταν όλος μια πληγή
Ακολουθεί ο μαρτυρικός Γολγοθάς του καπετάν Σταμάτη. Αφηγείται ο κ. Πυροβολικός:
«Οι Γερμανοί τον βασάνιζαν μέρα-νύχτα για ν’ αποκαλύψει τους συνεργάτες του. Αμίλητος ο Τρατράς. Οι ναζί τού περνούν στο κεφάλι ένα μεταλλικό στεφάνι σαν μέγκενη. Το έσφιγγαν μέχρι που βγήκαν τα μάτια του Τρατρά έξω. Έτσι τον είδαν η σύζυγός του και η μητέρα του. Αρχικά δεν τον αναγνώρισαν. Ήταν όλος μια πληγή. Κι όμως άντεξε. Δεν ανέφερε ούτε ένα όνομα. Και σώθηκαν όλοι εκτός από τον ίδιο».
Ο ήρωας του νησιού
Το ίδιο περιοδικό (ό.π.) δημοσιεύει συνεντεύξεις Ικαριωτών προς τον υπογραφόμενο, με αναφορά στον καπετάν Σταμάτη:
«Ο αείμνηστος θείος μου, ο καπετάν Σταμάτης Τρατράς, ήταν ο ήρωας του νησιού. Ολος ο κόσμος μιλούσε γι’ αυτόν, ακόμη και τώρα», υπογραμμίζει ο Γιάννης Τρατράς, ανιψιός του Σταμάτη.
«Ο θείος μου ήταν οργανωμένος, αντιστασιακός. Στην ίδια τοπική οργάνωση, συνδεδεμένη με το ΕΑΜ, ανήκε και ο πατέρας μου, μέχρι που έφυγε στη Μέση Ανατολή. Εντάχθηκε στον ελληνικό Στρατό και πολέμησε στο Αλαμέιν και στο Τομπρούκ.
«Ο αείμνηστος θείος μου, ο καπετάν Σταμάτης Τρατράς, ήταν ο ήρωας του νησιού. Ολος ο κόσμος μιλούσε γι’ αυτόν, ακόμη και τώρα», υπογραμμίζει ο Γιάννης Τρατράς, ανιψιός του Σταμάτη.
«Ο θείος μου ήταν οργανωμένος, αντιστασιακός. Στην ίδια τοπική οργάνωση, συνδεδεμένη με το ΕΑΜ, ανήκε και ο πατέρας μου, μέχρι που έφυγε στη Μέση Ανατολή. Εντάχθηκε στον ελληνικό Στρατό και πολέμησε στο Αλαμέιν και στο Τομπρούκ.
-Πώς συμμετείχε ο θείος σας στη διαφυγή;
-Παραλάμβανε από ακτές της Αττικής εγγλέζους στρατιωτικούς, που είχαν απομείνει στην Ελλάδα, καθώς και Έλληνες αντιστασιακούς.
-Πώς πιάστηκε;
– Είχε κάνει πολλές μεταφορές. Στην τελευταία τον μπλόκαραν οι Γερμανοί.
-Υπήρχε κάποιος προδότης;
-Ναι. Οι Γερμανοί πήγαν συστημένοι».
Ακολουθεί συνέντευξη της Ελένης Τρατρά, παντρεμένης με πρώτο εξάδελφο του ήρωα (βλ. «Εφοπλιστής», ό.π.), με το εξής περιεχόμενο:
«Τιμή μας και καμάρι μας για τον καπετάν Σταμάτη. Όλη η γενιά των Τρατράδων ήταν αξιόλογοι άνθρωποι και αριστεροί».
Το άρθρο του Νίκου Πηγαδά πρωτοδημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών.
Δείτε την περιοχή στο Δασκαλειό Μεσογαίας όπου γινόταν η διαφυγή των πατριωτών στη Μέση Ανατολή. Βρίσκεται λίγο νοτιότερα της παραλίας Κακή Θάλασσα και είναι ένας από τους πολυάριθμους οικισμούς της Κερατέας που έχουν δημιουργηθεί στην παραλιακή ζώνη μεταξύ του Λαυρίου και του Πόρτο Ράφτη.
Η αερολήψη έγινε από τον συνεργάτη μας UP DRONES:
