Η «ΜτΧ» παρουσιάζει στους αναγνώστες της επιλεγμένα ιστορικά βιβλία για τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.
Τρία ξεχωριστά έργα διακεκριμένων συγγραφέων φωτίζουν πτυχές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα.
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται στο βιβλίο:
Οι σύμβουλοι του Στάλιν της Sheila Fitzpatrick, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
H διακεκριµένη ιστορικός Sheila Fitzpatrick καταπιάνεται µε τις δοµές εξουσίας στην ΕΣΣ∆ υπό τον Στάλιν και ανατρέπει πολλές από τις κρατούσες απόψεις. Ο Ιωσήφ Στάλιν ήταν ο αδιαµφισβήτητος ηγέτης επί δεκαετίες, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και για τον δυτικό κόσµο, µε αποτέλεσµα οι περισσότεροι ιστορικοί να αντιµετωπίζουν τους αξιωµατούχους του ως πειθήνια όργανα µε διακοσµητικό ρόλο. Όµως στην πραγµατικότητα αυτοί οι αξιωµατούχοι µοιράστηκαν σε έναν βαθµό την εξουσία και λειτούργησαν ως µία συλλογική οµάδα διακυβέρνησης από τα τέλη της δεκαετίας του ’20 ως τον θάνατο του Στάλιν.
Μετά από εκτεταµένη, πρωτότυπη έρευνα, η συγγραφέας παρουσιάζει πρώτη φορά σε βάθος αυτό τον στενό κύκλο. Περιγράφει πώς αυτοί οι σύντροφοι συνεργάζονταν στενά µε τον ηγέτη τους, τον οποίο φοβούνταν αλλά και θαύµαζαν: από τον Μπέρια, που η υπόλοιπη οµάδα φρόντισε να εκτελεστεί αµέσως µετά τον θάνατο του Στάλιν· τον Μόλοτοφ, που παρέµεινε µέλος της οµάδας ακόµα και όταν συνέλαβαν και εξόρισαν τη σύζυγό του· τον Ορτζονικίτζε, υπεύθυνο της βιοµηχανίας· τον Αντρέγεφ, που πήγαινε στις εκκαθαρίσεις ακούγοντας Μπετόβεν σε ένα φορητό γραµµόφωνο· ως τον Χρουστσόφ, που διέλυσε τελικά την οµάδα το 1957.
Από τις Μεγάλες Εκκαθαρίσεις και τον B΄ Παγκόσµιο ως την παράνοια των ύστατων χρόνων του σταλινισµού, το βιβλίο παρουσιάζει µια ολότελα νέα εικόνα του Στάλιν µέσα στον περίγυρό του – µια εικόνα που αλλάζει την αντίληψή µας για τη διακυβέρνηση του σοβιετικού καθεστώτος. Χαρακτηριστικό της επιρροής του Στάλιν στον μηχανισμό εξουσίας είναι το απόσπασμα για το σύμφωνο μη επίθεσης ΕΣΣΔ – Γερμανίας το 1939:
«Ο Μολότοφ ένιωθε έντονη έχθρα για την Αγγλία και τη Γαλλία, όπως και για τον «σύμμαχό» τους στη Σοβιετική Ένωση, τον πολιτικό του αντίπαλο Λιτβίνοφ. Ο Στάλιν φαίνεται ότι αισθανόταν εξίσου έντονη έχθρα και για τις δύο πλευρές αλλά και προθυμία να συνεργαστεί και με τις δύο, αν ήταν προς όφελος της Σοβιετικής Ένωσης. Η θεωρία ότι αυτός και ο Χίτλερ αισθάνονταν μια αμοιβαία συμπάθεια ως δικτάτορες είναι μύθος: ο ένας έβλεπε τον άλλο ως τον μεγάλο εχθρό, ως την άκρα ιδεολογική αντίθεση.
Σοκ στο σοβιετικό κόμμα
Ήταν μια συνεργασία σκοπιμότητας και για τις δύο πλευρές: ο Χίτλερ ήθελε να εξουδετερώσει μια πιθανή σοβιετική αντίσταση στις κινήσεις της Γερμανίας στην Ανατολική Ευρώπη και να κερδίσει χρόνο για να αντιμετωπίσει πρώτα τη Δυτική Ευρώπη.
Ο Στάλιν προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο για να ξαναχτίσει τις ένοπλες δυνάμεις και να αποκαταστήσει τη μαχητική τους ικανότητα.
Το σύμφωνο προκάλεσε κάποιο σοκ στην ηγετική ομάδα της ΕΣΣΔ, με δεδομένη τη σοβιετική αφοσίωση σε ένα Λαϊκό Μέτωπο κατά του φασισμού από τα μέσα της δεκαετίας του 1930, ιδιαίτερα μάλιστα αφού δεν είχαν καμιά ενημέρωση προηγουμένως. Όμως, κατάλαβαν την εξήγηση του Στάλιν, ο οποίος φαίνεται ότι τους μίλησε προσωπικά στον καθένα, καθώς και ομαδικά: Ήταν απαραίτητο να κερδίσουν χρόνο πριν ξεσπάσει ο σχεδόν αναπόφευκτος πόλεμος.»
Ο βραβευµένος Γιόακιµ Κέπνερ ξεδιπλώνει το χρονικό της πραγµατικής αφετηρίας του Β’ Παγκόσµιου Πολέµου. Μέσα από αρχειακές πηγές και προσωπικές µαρτυρίες από τις εμπλεκόμενες χώρες –ανάµεσά τους και αυτή της Άλκης Ζέη για την Ελλάδα– αναλύει τις σηµαντικές και αμετάκλητες αποφάσεις και επιλογές του 1941, µιας χρονιάς-σηµείο καµπής για τη µοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων.
Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα. Το επιθυμητό έναντι του εφικτού
Τις παραμονές της εκδήλωσης της επίθεσης, οι Γερμανοί εξέδωσαν το βιβλίο «Handbuch Kriegswehrmacht der UdssR» για τον στρατό της ΕΣΣΔ. Το βιβλιαράκι έκλεινε με το υπερ αισιόδοξο συμπέρασμα ότι ο «Κόκκινος Στρατός» χρειάζονταν ακόμη χρόνια, αν όχι δεκαετίες» για να γίνει μια σύγχρονη στρατιωτική δύναμη. Οι λίγοι σκεπτικιστές στη Γερμανία, αγνοήθηκαν. Όπως περιγράφεται στο βιβλίο:
«Τις πρώτες πρωινές ώρες της 22ας Ιουνίου 1941 κανείς δεν υποψιαζόταν τη συμφορά που θα ξεσπούσε πολύ σύντομα. Από το σημείο που περνούσε η σιδηροδρομική γραμμή ένα υπόκωφο βουητό ακούστηκε κατά τις δύο τα ξημερώματα. Τα φώτα ενός ρωσικού εμπορικού τρένου πλησίαζαν από τα ανατολικά. Μετέφερε σιτηρά και διάφορα υλικά από τη Σοβιετική Ένωση στη Γερμανία, όπως ακριβώς προέβλεπε η συμφωνία μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν. Χιλιάδες γερμανοί στρατιώτες με δίχτυα παραλλαγής και προστατευμένοι από το δάσος το ακολούθησαν με το βλέμμα, καθώς κατευθυνόταν προς τη Δύση.
Στις τρεις και τέταρτο η Γερμανία άνοιξε πυρ. Χιλιάδες πυροβόλα ξερνούσαν θάνατο και όλεθρο στον εντελώς απροετοίμαστο Κόκκινο Στρατό. Παντού κατά μήκος των συνόρων, που έφταναν τα 1.800 χιλιόμετρα, μούγκριζαν οι μηχανές των αρμάτων και των φορτηγών, 3,3 εκατομμύρια γερμανοί στρατιώτες και εκατοντάδες χιλιάδες σύμμαχοι Φίνλανδοί, Ρουμάνοι, Σλοβάκοι και Ούγγροι, προωθούνταν προς τα ανατολικά, ενώ από τον νυχτερινό ουρανό αντηχούσαν οι έλικες από τις μοίρες των μαχητικών αεροσκαφών.
Μέχρι το ξημέρωμα είχαν προκαλέσει στη σοβιετική πολεμική αεροπορία μεγαλύτερες απώλειες απ΄ ό,τι υπέστησαν οι Βρετανοί σε όλη τη Μάχη της Αγγλίας: η σοβιετική πλευρά, μόνο αυτή τη μέρα, έχασε 1.800 καταδιωκτικά και βομβαρδιστικά ενώ οι Γερμανοί ούτε σαράντα.
Βόμβες ρήμαζαν τα αεροδρόμια, τα αεροσκάφη που ήταν σταθμευμένα απρόσεκτα σε πυκνές σειρές, τους στρατώνες, τα σπίτια στα οποία έμεναν τα πληρώματα με τις οικογένειές τους.
Κήρυξη πολέμου δεν είχε προηγηθεί.
Μερικοί Γερμανοί στρατιώτες δεν ήξεραν τι ακριβώς συνέβαινε πριν από την πρώτη έκρηξη.
Σε μια μονάδα μοτοσικλετιστών επικρατούσε η βεβαιότητα ότι η ανατολική στρατιά θα διέσχιζε τη συμμαχική Σοβιετική Ένωση για να επιτεθεί από τον Καύκασο στις βρετανικές θέσεις στην Εγγύς Ανατολή και να προσεγγίσει τον Ρόμελ από τα ανατολικά. Τώρα όμως συνειδητοποιούσαν τι συνέβαινε.»
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται στο βιβλίο:
Δεν θέλαμε να ξέρουμε των Brunhilde Pomsel και Thore D. Hansen, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
«Όταν είδα τους ομαδικούς τάφους, ξαφνικά ξύπνησα!»
Από το 1942 έως το 1945, η Μπρουνχίλντε Πόµζελ υπήρξε στενογράφος ενός από τους µεγαλύτερους εγκληµατίες της Ιστορίας. Ως γραµµατέας του Υπουργού Προπαγάνδας Γιόζεφ Γκέµπελς, βρέθηκε στο κέντρο της εξουσίας της χιτλερικής Γερµανίας. Όµως ισχυρίζεται πως δεν είχε ιδέα για τις φρικαλεότητες του καθεστώτος που υπηρετούσε.
Λίγο πριν από τον θάνατό της σε ηλικία 106 ετών, η Πόµζελ αφηγείται τη ζωή της µε αφοπλιστική ειλικρίνεια και µας δίνει µια εικόνα της κοινοτοπίας του κακού. Άνθρωποι κλεισµένοι στη δική τους προσωπική σφαίρα, που αδιαφορούν για τα κοινά και την πολιτική, άνθρωποι που κλείνουν τα µάτια παλεύοντας να επιβιώσουν. Άνθρωποι της διπλανής πόρτας.
Ο Thore D. Hansen παρουσιάζει και αναλύει την αφήγηση της Πόµζελ, µία συγκλονιστική µαρτυρία για το βάρος και τα όρια της προσωπικής ευθύνης, µία τροµακτική προειδοποίηση για το παρόν και το µέλλον. Πόσο κοντά είµαστε τελικά στο να φτάσουµε κι εµείς κάποια στιγµή να υποστηρίζουµε σαν κι εκείνη: «∆εν θέλαµε να ξέρουµε»;
Σε ένα αποκαλυπτικό σημείο της μαρτυρίας της αξιολογεί τα γεγονότα σκιαγραφώντας την ψυχοσύνθεση του Γκέμπελς και κυρίως, την επιλογή του και της γυναίκας του να σκοτώσουν τα παιδιά τους πριν από το δικό τους τέλος. η Πόμζελ γράφει για όσα έμαθε για τη χώρα της μετά την απελευθέρωσή της:
«Μετά το τέλος του πολέμου η Γερμανία ήταν ουσιαστικά ακυβέρνητη. Πριν βγω από το στρατόπεδο δεν ήξερα τι είχε συμβεί. Ο υπόλοιπος κόσμος στη Γερμανία σιγά-σιγά είχε εξοικειωθεί με τα γεγονότα. Μετά το τέλος του πολέμου και με τις δίκες της Νυρεμβέργης, μάθαιναν σταδιακά τι είχε συμβεί όλον εκείνο τον καιρό.
Όταν πληροφορήθηκα για πρώτη φορά όλα εκείνα τα πράγματα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όταν είδα εκείνες τις φωτογραφίες, τους ομαδικούς τάφους, ξαφνικά ξύπνησα.
Αλλά δεν φταίγαμε εμείς, αφού δεν τα γνωρίζαμε.
Και δεν πρόκειται ποτέ να είναι δική μου ευθύνη. Όχι.
Εδώ εγώ ήμουν φυλακισμένη στο Μπούχενβαλντ και στο Ζαξενχάουζεν και σε ένα εργοστάσιο στο Ανατολικό Βερολίνο που είχε περάσει τα χέρια των Ρώσων, δεν ήμουν δηλαδή κλεισμένη σε κάποια ρωσική φυλακή, και ακόμα και έτσι δεν μάθαμε ποτέ όλα όσα είχαν συμβεί εκεί. Ήμασταν απομονωμένοι.
Και όσον αφορά τον Γκέμπελς, μόνο στο τέλος κατάλαβα τι πρέπει πραγματικά να σήμαιναν ο Γκέμπελς και η γυναίκα του για τον κόσμο. Θα μπορούσα να δραπετεύσουν.
Πάνω από όλα, αναρωτιέμαι γιατί αυτοκτόνησαν και κυρίως γιατί πήραν μαζί τους και τα παιδιά. Ειδικά τη συμπεριφορά της μητέρας αδυνατώ να την κατανοήσω.
Λένε επίσης ότι η μεγαλύτερη αντιστάθηκε σθεναρά όταν της έδωσαν εκείνο το χάπι. Νωρίτερα τους είχαν δώσει υπνωτικό. Το παιδί πρέπει να ήξερε ή να διαισθάνθηκε τι συνέβαινε και αντιστάθηκε. Αδιανόητα πράγματα. Εντάξει, ο Γκέμπελς αυτοκτόνησε γιατί δεν του έμεινε τίποτα πια. Όλα τα άλλα όμως είναι καθαρή δειλία. Να πάρει μαζί του και τα παιδιά, ασυγχώρητο. Τα παιδιά θα είχαν ζήσει και θα είχαν γίνει αυτόνομοι άνθρωποι. Αυτό είναι κτηνωδία. Πώς είναι δυνατόν μία μητέρα να σκοτώσει τα παιδιά που έχει φέρει στον κόσμο; Και όταν μάλιστα πρόκειται για προμελετημένο φόνο. Για μία αυθόρμητη δολοφονία κάποιες φορές υπάρχουν δικαιολογίες. Όμως το έγκλημα αυτό είναι τόσο μεγάλο όσο όλος ο πόλεμος. Άνθρωποι που είναι υπαίτιοι για αυτό το δράμα και που την κοπανάνε με αυτό τον τρόπο και μεταθέτουν την ευθύνη στους επόμενους είναι για μένα οι πιο άθλιοι από τους δειλούς. Πήραν ένα χάπι και εξαφανίστηκαν.
Ο Γκέρινγκ που ήταν κάποτε έτοιμος να σε δαγκώσει, εξαφανίστηκε. Ενώ όλοι οι άλλοι έπρεπε να δώσουν εξηγήσεις. Αλλά στην κορυφή βρίσκεται ο πραγματικός υπεύθυνος. Ο Χίτλερ!»
Χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από τα βιβλία:
1. 1941, όταν ο πόλεμος εξαπλώθηκε στον κόσμο του Γιόακιμ Κέπνερ, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
2. Οι σύμβουλοι του Στάλιν της Sheila Fitzpatrick, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
3. Δεν θέλαμε να ξέρουμε των Brunhilde Pomsel και Thore D. Hansen, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
Διαβάστε στη «ΜτΧ»:Η εκτέλεση του σοβιετικού στελέχους Νικολάι Μπουχάριν κατά τις μεγάλες εκκαθαρίσεις. Τα γράμματα στον Στάλιν και η διαπόμπευσή του πριν τη δίκη …
