Είναι γνωστό ως το σπήλαιο του Κύκλωπα Πολύφημου. Βρίσκεται ανάμεσα στον οικισμό Προσκυνητές και το χωριό Μαρώνεια, στο όρος Ίσμαρος, σε μια περιοχή που οι ντόπιοι αποκαλούν «Κουφού το Πλάι».
Σύμφωνα με τον μύθο εκεί έμενε ο Κύκλωπας Πολύφημος, ο πιο τρομερός από όλους τους Κύκλωπες ο οποίος ήταν γιος του του Ποσειδώνα και της νύμφης Θοώσης.
Ο Οδυσσέας και οι άντρες του μπήκαν στο σπήλαιο για να αναζητήσουν τροφή και τότε ο Πολύφημος εμφανίστηκε μαζί με τα γιγαντιαία πρόβατά του και σφράγισε την έξοδο με έναν μεγάλο βράχο.
Ο Κύκλωπας έφαγε δύο από τους συντρόφους του και ο Οδυσσέας, για να γλιτώσει από το μένος του, του πρόσφερε κρασί. Την επόμενη μέρα, ο Πολύφημος έφαγε δύο ακόμα άντρες και μόλις έπεσε για ύπνο, ο Οδυσσέας και οι υπόλοιποι πήραν ένα ξύλο, το έμπηξαν στο μάτι του και τον τύφλωσαν. Οι άντρες παρέμειναν στην σπηλιά αλλά πλέον δεν μπορούσε να τους δει. Όταν έσυρε την πέτρα για να πάει το κοπάδι του για βοσκή, δέθηκαν πάνω στα ζώα και κρύφτηκαν στις μαλλιαρές κοιλιές τους και κατάφεραν να ξεφύγουν.
Αυτό το μυθικό σπήλαιο συνδέεται με το σπήλαιο της Μαρώνειας στη Ροδόπη.
Έχει συνολικό μήκος περίπου 350μ., ενώ το πλάτος του κυμαίνεται μεταξύ 15 και 50μ. Έχει δύο φυσικά ανοίγματα εισόδου και πολλές αίθουσες. Στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και την Πρώιμη Χαλκοκρατία εκεί ζούσαν κτηνοτρόφοι και γεωργοί, οι οποίοι ζούσαν στην περιοχή της Δράμας και της Ροδόπης. Τα επόμενα χρόνια μετατράπηκε σε αποθήκη κρασιών, καθώς η θερμοκρασία ήταν ιδανική για τη διατήρηση των κρασιών ενώ λειτούργησε ακόμη και ως χώρος ταφής νεκρών.
Όταν γινόταν οι επιδρομές των Καταλανών στην περιοχή, αποτέλεσε καταφύγιο για τους κατατρεγμένους της περιοχής.
Μεταξύ του 1969 και του 1971 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές έρευνες υπό την επίβλεψη του Ευ. Τσιμπίδη-Πεντάζου, ενώ από το 2006 και η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος έκανε ανασκαφή στην περιοχή. Πρόσφατα, μέλη του Συλλόγου “Σπηλαιολογία Θεσσαλονίκη – Πρωτέας”, ύστερα από άδεια της Εφορείας εισήλθαν στα «άδυτα» του Σπηλαίου στη Μαρώνεια και φωτογράφισαν το εντυπωσιακό σπήλαιο.
Τα μέλη του το καθάρισαν από τα σκουπίδια και αντικατέστησαν τη σπασμένη κλειδαριά της σιδερένιας πόρτας που υπάρχει στην είσοδο, κατόπιν συνεννόησης με την εφορεία.
Ο κ. Αριστείδης Ζάχαρης περιέγραψε σε ανάρτηση την εμπειρία του από την επίσκεψη στο σπήλαιο:
«Μετά την είσοδο χωρίζεται σε δύο κλάδους. Τον αριστερό (νότιο) που είναι και μεγαλύτερος, και τον δεξιό (βόρειο). Ο αριστερός, μετά από στενό διάδρομο μας οδηγεί σε μεγάλο θάλαμο με πλούσιο διάκοσμο, και κατόπιν ακολουθεί διάδρομος με λίμνη και στη συνέχεια βρίσκεται ο μεγαλύτερος θάλαμος του σπηλαίο. Εντυπωσιακός διάκοσμος και μεγάλοι ογκόλιθοι δημιουργούν έναν μικρό λαβύρινθο. Έντονη παρουσία νυχτερίδων, ενώ λόγω του διοξειδίου του άνθρακα πολλά σπηλαιοθέματα είναι διαβρωμένα.
Μετά από στενό διάδρομο βρίσκουμε τον περίφημο δίσκο της Μαρώνειας, ιδιαίτερα όμορφο σπηλαιόθεμα. Στον δεξιό, μικρότερο κλάδο, η διαδρομή μας οδηγεί σε θαλάμους με εξίσου ωραίο διάκοσμο και αρκετές νυχτερίδες. Λίγο πριν το τέλος του κλάδου υπάρχει και δεύτερη είσοδος. Ο θρύλος λέει πως ήτανε η κατοικία του Κύκλωπα Πολύφημου τον οποίο τύφλωσε ο Οδυσσέας για να σώσει τους συντρόφους του. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από ανασκαφή του παρελθόντος μας δείχνουν ότι το σπήλαιο υπήρξε τόπος κατοικίας και λατρείας από τη Νεολιθική εποχή μέχρι τα Βυζαντινά χρόνια. Έχει πλούσια πανίδα με τουλάχιστον 10 είδη τρωγλόβιων και 13 τρωγλόφιλων. Εφτά από αυτά είναι ενδημικά. Περιλαμβάνει 11 είδη νυχτερίδας».
Επίσης αναφέρεται στις ανθρώπινες επεμβάσεις που έχουν προκαλέσει καταστροφές στο σπήλαιο. Ο διάκοσμος έχει σπάσει σε πολλά σημεία ενώ ο σπηλαιοδιάκοσμος έχει βανδαλιστεί με σπρέι και μπ0γιές. Σκουπίδια και φυσίγγια συνάντησαν κατά την περιήγησή τους στο σπήλαιο. Η επίσκεψη επιβεβαιώνει ότι το σπήλαιο είναι ένας ακόμη αναξιοποίητος θησαυρός της χώρας που σε αντίθεση με άλλα σπήλαια παραμένει ανεκμετάλλευτος και άγνωστος στο ευρύ κοινό.
Διαβάστε επίσης: 
