Ο Παρθενώνας, ο μεγάλος ναός της Αθηνάς Παρθένου, βρίσκεται στην κορυφή του λόφου της Ακρόπολης. Σύμβολο της Αθήνας, σύμβολο της Δημοκρατίας δίνει αιώνες το παρόν σε όλες τις ιστορικές στιγμές. Νότια του Ερεχθείου υπάρχουν τα θεμέλια ενός παλιού δωρικού περίπτερου πώρινου ναού του “Urparthenon” που χρονολογείται στα χρόνια των Πεισιστρατηδών.
Αν ανατρέξουμε στις αρχαίες πηγές βλέπουμε ότι ότι αυτός ήταν ο «αρχαίος νεώς». Κάποιοι επιστήμονες αναφέρουν ότι αυτός ο νεώς χτίστηκε δυο φορές μέσα στον 6ο αιώνα, ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Πολιάδα και καταστράφηκε το 480 από τους Πέρσες.
Ο «Προ-παρθενώνας» ως Εκατόμπεδος (είχε μήκος 100 αττικών ποδών) κατασκευάστηκε νοτιότερα του «αρχαίου νεώ» και ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Πρόμαχο. Αν αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, τότε αυτός ο ναός πρέπει να βρισκόταν στη θέση που αργότερα χτίστηκε ο Παρθενώνας που γνωρίζουμε.
Μερικοί μελετητές επιβεβαιώνουν ότι πριν από τον Προ-Παρθενώνα υπήρξε όντως ένας πώρινος ναός, όμως κάποια από τα λείψανα που του έχουν αποδοθεί ίσως να ανήκαν στον παρακείμενο «αρχαίο νεώ» της Αθηνάς. Ο όρος «Εκατόμπεδος» αναφερόταν κυρίως στο σηκό του ναού (στο κεντρικό τμήμα), που βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, γι’ αυτό και ο ναός ονομαζόταν επίσης «Παρθενών»δηλαδή οίκος της Αθηνάς Παρθένου.
Από τον Εκατόμπεδο πάντως προέρχεται το Σύμπλεγμα Ηρακλή, Τρίτωνα και Τρισώματου δαίμονα που βρίσκεται επιβλητικό στην κορυφή της σκάλας στην είσοδο των Αρχαϊκών στο μουσείο της Ακρόπολης.
Στις αρχές του 5ου αιώνα χτίστηκε μια μεγάλη κρηπίδα που πιθανότατα συνδέεται με την κατασκευή του Εκατόμπεδου. Η ανέγερσή του θα πρέπει να είχε προχωρήσει αρκετά μετά τη μάχη του Μαραθώνα μέχρι την καταστροφή του απ΄ τους Πέρσες. Μετά το τέλος των Μηδικών ξεκίνησε η κατασκευή του νέου Παρθενώνα. Ο «Κιμώνειος» αυτός Παρθενώνας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ λόγω του θανάτου του Κίμωνα το 450π. Χ.
Ο Παρθενώνας που ξέρουμε
Λίγο αργότερα, στο πλαίσιο του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή, άρχισε η ανοικοδόμηση του Παρθενώνα το 447 π.Χ. Στο ναό αυτό η Αθηνά δε θα λατρευόταν πια με την πολεμική της υπόσταση ως «Πρόμαχος», αλλά ως «Παρθένος» που χάρισε μια ηθική νίκη στην πόλη.
Τον 4ο αιώνα πληροφορούμαστε για πρώτη φορά ότι αυτός ο «Μεγάλος Νεώς» ονομαζόταν Παρθενών. Ο Παρθενώνας ήταν κατασκευασμένος από λευκό πεντελικό μάρμαρο, με θεμελίωση από πωρόλιθο και ξύλινη οροφή με μαρμάρινη στέγη. Η ανέγερση ξεκίνησε το 447π. Χ και τα εγκαίνια έγιναν το 438π.Χ στη γιορτή των Παναθηναίων.
Ο γλυπτός διάκοσμος ολοκληρώθηκε το 432π. Χ. Ο ιδιαίτερα μεγάλος σηκός ήταν η κύρια αιτία μείωσης του πλάτους των πτερών του ναού. Στο βάθος του σηκού, που μπορούσε να μπει κανείς περνώντας από μια ιδιαίτερης κατασκευής θύρα, στεγαζόταν το λατρευτικό χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου. Στα χρόνια του Παυσανία μπροστά από το άγαλμα υπήρχε μια δεξαμενή νερού, πιθανότατα για να εξασφαλίζει την απαιτούμενη υγρασία για την συντήρηση του ελεφαντοστού.
Ο ναός έχει 92 μετόπες. Στην ανατολική πλευρά έχουμε παραστάσεις Γιγαντομαχίας, στη δυτική Αμαζονομαχίας, στη βόρεια σκηνές απ την άλωση της Τροίας και στη νότια τη διαμάχη Λαπιθών και Κενταύρων. Στη ζωφόρο που περιέβαλε το ναό απεικονίζεται η πομπή των Παναθηναίων. Στα Αετώματα στο ανατολικό έχουμε τη γέννηση της Αθηνάς και στο δυτικό τη διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα. Η σύλληψη του σχεδίου του οικοδομήματος αποδίδεται στον Ικτίνο και στον Καλλικράτη υπό τη γενική εποπτεία του Φειδία. Ο ναός αυτό είναι δωρικός, εξάστυλος, αμφιπρόστυλος, περίπτερος με 8 κίονες στις στενές πλευρές και 17 στις μακρές. Ο σηκός είναι χωρισμένος σε δύο άνισα μέρη.
Το μεγαλύτερο στέγαζε το άγαλμα της Αθηνάς και στον οπισθόναο ήταν πιθανότατα το Θησαυροφυλάκιο της πόλης όπου φυλάσσονταν τα χρήματα του συμμαχικού ταμείου της Α΄ Αθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας, τα τελετουργικά σκεύη για τη λατρεία της Αθηνάς, καθώς και πολλά πολύτιμα αναθήματα μέρος των οποίων εκποιήθηκαν στις δύσκολες ώρες του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Το 334 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος αφιέρωσε ασπίδες από τα λάφυρα της νίκης του επί των Περσών στο Γρανικό ποταμό στο ανατολικό επιστύλιο του ναού. Σώζονται οι ορθογώνιες οπές. Επί Ρωμαιοκρατίας οι Αθηναίοι κατέθεσαν στο ίδιο σημείο ψήφισμα προς τιμήν του Νέρωνος. Ο Παρθενώνας μέσα τον 5 αιώνα μ.Χ μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία, τρίκλιτη βασιλική, και προστέθηκε τρίπλευρη αψίδα στην ανατολική πλευρά με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα γλυπτά που βρίσκονταν εκεί.
Ο ναός ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας.
Το 1018 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος προσκύνησε στον Παρθενώνα. Κατά τη διάρκεια της Δ΄ Σταυροφορίας (1204) η δουκική οικογένεια De la Roche είχε αναλάβει τη διακυβέρνηση της Αθήνας.
Τότε ο ναός αφιερώθηκε στη Notre Dame.
Μόλις η Αθήνα έπεσε στα χέρια του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή το 1458, ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε τζαμί.
Το 1687 κατά τη διάρκεια του Β΄ Ενετο-τουρκικού πολέμου ήταν πυριτιδαποθήκη των Τούρκων. Έτσι η οβίδα του πυροβολικού του Μοροζίνι έπεσε στον Παρθενώνα και τον ανατίναξε προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στον αρχιτεκτονικό και στον γλυπτό διάκοσμό του. Ο Μοροζίνι απέσπασε βίαια από το ναό γλυπτά καταστρέφοντας πολλά ακόμα.
Στις αρχές του 19ου αι. ο Άγγλος πρεσβευτής της Αγγλίας στην Υψηλή Πύλη λόρδος Τόμας Μπρους Έλγιν, βασιζόμενος σε σουλτανικό φιρμάνι έκλεψε και κατέστρεψε σημαντικό μέρος των γλυπτών του Παρθενώνα απ τα οποία όσα σώθηκαν κοσμούν σήμερα τις προθήκες του Βρετανικού Μουσείου.
