Στη νότια πλευρά της Ακρόπολης πάνω από το θέατρο του Διονύσου βρίσκεται ένα σημαντικό μνημείο που δεν είναι ευρέως γνωστό, καθώς δεν είναι ακόμα προσβάσιμο στο κοινό. Λέγεται Θρασύλλειο και οι επισκέπτες του θεάτρου, αν σηκώσουν το βλέμμα τους, μπορούν να δουν την εντυπωσιακή μαρμάρινη είσοδό του. Αυτό που δεν φαίνεται είναι το σπήλαιο που βρίσκεται πίσω από το μνημείο.
Η χρήση του κατά την αρχαιότητα δεν έχει διευκρινιστεί από τους αρχαιολόγους. Τα ευρήματα όμως μαρτυρούν ότι κατά τα χριστιανικά χρόνια, μετατράπηκε σε εκκλησία προς τιμήν της Παναγιάς Σπηλιώτισσας.
Ο αρχιτέκτονας- αναστηλωτής του μνημείου κ. Κωνσταντίνος Μπολέτης, ξενάγησε τη «Μηχανή του Χρόνου» στο εσωτερικό του σπηλαίου και όπως εξήγησε: «υπήρχε ένα άνοιγμα που οδηγούσε προς τα πάνω όπου υπήρχε μια εικόνα κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αυτή η εικόνα τώρα βρίσκεται για πλήρη συντήρηση, διότι λόγω της υγρασίας του χώρου είχε πολλές φθορές.
Ο παπάς λειτουργούσε στον κεντρικό χώρο, στον κυρίως θάλαμο του σπηλαίου, που είναι ανάμεσα στο βόρειο τοίχο και Τράπεζα με τέμπλο, στην πλευρά που προβλέπεται από άποψη προσανατολισμού σε ένα χριστιανικό ναό».
Οι γυναίκες κατέφευγαν στην Παναγία τη Σπηλιώτισσα για να ζητήσουν τη βοήθειά της. Προσεύχονταν για την υγεία των ασθενών παιδιών, ενώ πολλές έκαναν τάμα στην Παναγία για να αποκτήσουν παιδί.
Στο ίδιο σημείο όμως τιμωρούνταν και οι μοιχαλίδες. Αυτή η παράδοση αναφέρει ότι σε αυτό το σπήλαιο και κάτω από τη περιοχή του χορηγικού μνημείου του Θρασύλλου λάμβανε χώρα το βάρβαρο έθιμο της διαπόμπευσης των μοιχαλίδων της Αθήνας επί τουρκοκρατίας.
Το Θρασύλλειο
Το Θρασύλλειο πήρε το όνομα του δημιουργού του, του Θράσυλλου του Αθηναίου.
Ήταν ένας πλούσιος άνδρας ο οποίος, ως εκπρόσωπος της Ιπποθοωντίδας φυλής των Αθηνών κέρδισε στα Μεγάλα Διονύσια (θεατρικούς αγώνες ) το 320 π.Χ.
Ως έπαθλο του απονεμήθηκε ένας χάλκινος τρίποδας και για να τον αναδείξει, αποφάσισε να φτιάξει ένα μνημείο.
Στην αρχική του μορφή το Θρασύλλειο ξεπερνούσε τα 7 μέτρα, ήταν δηλαδή ψηλότερο από ένα διώροφο κτίριο και έμοιαζε με μικρό ναό, όπως συνηθιζόταν στα χορηγικά μνημεία.
Τοποθετήθηκε στην είσοδο του μεγάλου φυσικού σπηλαίου της νότιας πλαγιάς του λόφου της Ακρόπολης και έμοιαζε σαν να το φράζει.
Παρόλο που κατασκευάστηκε για να τιμήσει τη νίκη στους θεατρικούς αγώνες μιας συγκεκριμένης φυλής, την είσοδό του κοσμούσαν 10 στεφανάκια τα οποία συμβόλιζαν και τις 10 φυλές της Αθήνας.
Σύμφωνα με τον κ. Κωνσταντίνο Μπολέτη: «το ίδιο στεφάνι αποτέλεσε το σύμβολο του κινήματος της ελληνικής αναγέννησης κατά τις αρχές του 19ου αι στην Αγγλία και σε άλλα σημεία της Ευρώπης. Πάρα πολλά κτίρια και ιδιαίτερα στο Εδιμβούργο έχουνε στεφάνια που μιμούνται το μνημείο, αλλά ίσως τα πιο διάσημα είναι δύο κτίρια στην Αμερική. Είναι η Ροτόντα Καπιτωλίου που στο εσωτερικό της έχει στεφάνια και μορφολογικά δάνεια από το μνημείο του Θρασύλλου και το Λίνκολν Μεμόριαλ, το οποίο έχει σαν σύμβολο το στεφάνι του Θρασυλλείου».
Η καταστροφή του μνημείου από τους Τούρκους
Το 271 π.χ αναμόρφωσε το μνημείο ο Θρασυκλής ο γιος του Θράσυλλου, χωρίς να αλλάξει ιδιαίτερα τη μορφή του.
Το 1827 οι μαρμάρινες κολόνες καταστράφηκαν από οβίδες κανονιού που έστρεψαν οι Τούρκοι εναντίον των Ελλήνων.
Ήταν η ομάδα του Διονύσιου Ευμορφόπουλου η οποία με συντονισμό του στρατηγού Μακρυγιάννη είχε αναλάβει την άμυνα του χώρου.
Το κανόνι ήταν στημένο στους στύλους του Ολυμπίου Διός και οι οβίδες του κατέστρεψαν το Θρασύλλειο.
Τα μαρμάρινα κομμάτια που έπεσαν στο έδαφος μεταφέρθηκαν λίγο αργότερα στη σημερινή οδό Φιλελλήνων και χρησιμοποιήθηκαν σε οικοδομικά υλικά, καθώς χρησιμοποιήθηκαν για το χτίσιμο του ναού του Νικόδημου που σήμερα αποκαλείται ρωσική εκκλησία.
Στις μέρες μας ολοκληρώνεται η αναστήλωσή του και οι υπεύθυνοι έχουν προσπαθήσει να διαχειριστούν τους πρόσθετους λίθους με τέτοιο τρόπο ώστε το μνημείο να πλησιάζει όσο είναι δυνατόν την αρχική του μορφή.
