Το πασίγνωστο γεφύρι της Άρτας βρίσκεται στα δυτικά της πόλης και απέχει από το κέντρο 1 χλμ. Είναι το πιο γνωστό πολύτοξο λιθόκτιστο γεφύρι της Ηπείρου, που γεφυρώνει τις δύο όχθες του ποταμού Αράχθου και αποτελεί ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα μνημεία της πόλης. Διακρίνεται για τη μοναδική αρχιτεκτονική του αλλά και για τους θρύλους που έχουν συνδεθεί με την κατασκευή του και κυρίως από το ομώνυμο θρυλικό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα στα θεμέλια της γέφυρας.
Στη σύγχρονη εποχή η φράση «ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν» χρησιμοποιείται για κάθε έργο που συναντά δυσκολίες και αδυνατεί να ολοκληρωθεί. Η μεγάλη δυσκολία κατασκευής του ενέπνευσε την παράδοση, τον μύθο, την ποίηση, τη ζωγραφική και τη μουσική για να εξυμνηθεί ο δύσκολος αγώνας του ανθρώπου να πραγματοποιήσει μεγαλόπνοα σχέδια.
Κατασκευή
Χρονολογικά, το χτίσιμο του δεν έχει καθοριστεί ακριβώς. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Φαίνεται ότι είχε αρχικά θεμελιωθεί κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα επί βασιλείας Πύρρου του Α΄.
Κατά καιρούς έγιναν επισκευές και προσθήκες στην κατασκευή, με τελευταία εκείνη του 1612 που πιθανόν του έδωσε και την σημερινή του μορφή.
Είναι κομψό, επιβλητικό και οι καμάρες του στηρίζονται σε ευρείες βάσεις.
Η κρεμάλα στον πλάτανο του Αλή Πασά
Στην ανατολική όχθη του Αράχθου, κοντά στην αρχή της γέφυρας, μπροστά στην ταβέρνα «Πρωτομάστορας» σώζεται ο μεγάλος πλάτανος του Αλή Πασά.
Λέγεται ότι κάτω από αυτό το τεράστιο δέντρο καθόταν ο Αλή Πασάς Τεπελενλής και απολάμβανε τον απαγχονισμό από τα κλαδιά του, όσων Ελλήνων καταδίκαζε σε θάνατο.
Σ’ αυτό το μακάβριο θέαμα μας μεταφέρει το δημοτικό τραγούδι: «Τι έχεις καημένε πλάτανε και στέκεις μαραμένος με τις ριζούλες στο νερό; Αλή πασάς επέρασε και δεν μπορώ να πιώ».
Ο θρύλος
Η ιστορική έρευνα καταδεικνύει ότι ο θρύλος αυτός βασίζεται σε μια ιστορική αλήθεια. Όταν οι Τούρκοι χρειάστηκαν γέφυρα για να περάσει ο στρατός τους προς τη νότια Ελλάδα ζήτησαν από τους ντόπιους να τους βοηθήσουν στην κατασκευή της.
Πολλοί Έλληνες προσφέρθηκαν να βοηθήσουν ελπίζοντας ότι θα κερδίσουν την εύνοιά τους. Μόλις όμως έμαθαν οι κάτοικοι τις προθέσεις των Τούρκων, πήγαιναν τη νύκτα και γκρέμιζαν ό,τι οι ίδιοι είχαν φτιάξει την ημέρα. Οι Τούρκοι προβληματίστηκαν από την κωλυσιεργία και ζήτησαν εξηγήσεις.
Οι ντόπιοι για να δικαιολογηθούν ισχυρίστηκαν ότι το γεφύρι ήταν στοιχειωμένο, με την ελπίδα ότι οι Τούρκοι δεν θα περνούσαν από εκεί.
Όμως ο Τούρκος διοικητής, οργισμένος από την κοροϊδία, διέταξε τη σύλληψη του πρωτομάστορα και της γυναίκας του και τη θανάτωσή τους. Όταν οι ντόπιοι έμαθαν τις εξελίξεις φοβήθηκαν και ολοκλήρωσαν το γεφύρι. Φρόντισαν όμως να καταραστούν όποιον διέσχιζε το γεφύρι.
Μετά την εθνεγερσία του 1821 και αναμένοντας την απελευθέρωσή τους από τον ελληνικό στρατό οι προηγούμενες κατάρες έγιναν ευχές.
Το δημοτικό τραγούδι και η ανθρωποθυσία
Το τραγούδι βασίζεται στη λαϊκή δοξασία ότι για να θεμελιωθεί γερά ένα κτίσμα πρέπει να θυσιαστεί κάποιο ζώο ή άνθρωπος, που θα πρέπει κατά κάποιον τρόπο να εντοιχιστεί στα θεμέλια.
Δηλαδή η λαϊκή παράδοση από τους αρχαίους χρόνους απαιτεί θυσία στα θεμέλια των δύσκολων έργων, με κορύφωμα την ανθρωποθυσία, όπως στη γέφυρα της Άρτας.
Το γνωστό δημοτικό τραγούδι «της Άρτας το γεφύρι», που υπήρξε πρότυπο για παραλλαγές σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο, αναφέρει σχετικά σε στίχο του: «Αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γεφύρι δεν στεριώνει».
Έτσι ο πρωτομάστορας αποφάσισε να παραπλανήσει τη γυναίκα του προφασιζόμενος ότι έχασε την βέρα του στα θεμέλια .
Εκείνη προθυμοποιήθηκε να ψάξει και τότε ο πρωτομάστορας προχώρησε στο μακάβριο σχέδιο της ανθρωποθυσίας. Όταν η τραγική γυναίκα κατάλαβε ότι οι μάστορες και κυρίως ο Πρωτομάστορας άντρας της την ξεγέλασαν, έριξε βαριά κατάρα για όσους διαβούν το γεφύρι: «Αν τρέμουν τ’ άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρι κι αν πέφτουν τ’ άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες». «Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι κι ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες».
Φόρος τιμής στην πρωτομαστόρισσα
Με το χτίσιμο της γυναίκας του Πρωτομάστορα στα θεμέλια πραγματοποιήθηκε η θυσία που απαιτούσαν τα στοιχειά του ποταμού προκειμένου να επιτρέψουν στους ανθρώπους να γεφυρώσουν τις δύο όχθες του ορμητικού Άραχθου. Μέχρι και σήμερα όταν οι Αρτινοί διασχίζουν το γεφύρι της Άρτας λέγεται πως χαμηλώνουν τη φωνή και τα μάτια αποδίδοντας φόρο τιμής στην Πρωτομαστόρισσα που με τη θυσία της αλλά και την αλλαγή της κατάρας της σε ευχές προσέφερε στους ντόπιους ένα μνημείο -σύμβολο στο πέρασμα του χρόνου.
Ο θρύλος του Γεφυριού της Άρτας έκανε το πέτρινο πέρασμα γνωστό με την βοήθεια του δημοτικού τραγουδιού. Η εικόνα του Γεφυριού έχει κοσμήσει πίνακες, κεντήματα, χαλκογραφίες, νομίσματα και ξυλόγλυπτα κάνοντας διαχρονικό και προσφέροντας του μια θέση ανάμεσα στα υπόλοιπα θρυλικά ελληνικά μνημεία.
Τα σύνορα της Ελλάδας
Το έτος 1881, όταν απελευθερώθηκε η Άρτα από τους Τούρκους , το γεφύρι ήταν τα σύνορα της ελεύθερης Ελλάδας με την οθωμανική αυτοκρατορία . Στο δυτικό άκρο του γεφυριού, υπάρχει ένα διώροφο νεοκλασικό κτήριο που χτίστηκε το 1864 μΧ από αυστριακό αρχιτέκτονα και σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο Άρτας.
Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως Οθωμανικό φυλάκιο της Γέφυρας και αργότερα, μετά το έτος 1881 , ως Τελωνείο των Τούρκων.
Οι Γερμανοί και η βεβήλωση του μνημείου
Στο τέλος της δεκαετίας του 1930 στις αρχαίες βάσεις προστέθηκαν και τσιμεντένιες για τη στήριξη μιας ξύλινης γέφυρας, την οποία οι Γερμανοί κατακτητές, ενίσχυσαν με σιδηροδοκούς για τη διέλευση των οχημάτων τους. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1944 όταν οι Γερμανοί Ναζί αποχώρησαν, διέταξαν να ανατιναχθεί το πέτρινο Γεφύρι της Άρτας, αλλά ο Γερμανός αξιωματικός στον οποίο ανατέθηκε η αποστολή, αντιλαμβανόμενος την ιστορική και πολιτιστική αξία του μνημείου, δεν υπάκουσε στη διαταγή και το γεφύρι σώθηκε.
Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι κάποιος Γερμανός στρατιώτης Λούντβιχ, μάλλον αρχαιολόγος, γύρισε κρυφά πίσω και απενεργοποίησε τον εκρηκτικό μηχανισμό.
Το γεφύρι έχει ανάγκη προστασίας
Την δεκαετία του 80, το υπουργείο Πολιτισμού επί Μελίνας Μερκούρη, έστρεψε την προσοχή του στο γεφύρι της Άρτας και αποφάσισε να αφαιρέσει τις σιδερένιες και τσιμεντένιες ενισχύσεις που αλλοίωναν την εικόνα του. Οι αρμόδιες υπηρεσίες μετά από ειδικές μελέτες για την στατικότητά του προχώρησαν σε σημαντικές στερεωτικές εργασίες και τσιμεντοενέσεις.
Μετά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος της ΔΕΗ στο Πουρνάρι του Πέτα, από Σοβιετική Εταιρεία ( 1976-1981 ) δεν υπάρχει πλέον συνεχής ροή στο ποτάμι του Αράχθου.
Το 1983 το γεφύρι διέτρεξε μεγάλο κίνδυνο λόγω της ακανόνιστης ροής υδάτων. Τότε τοποθετήθηκε ειδική κατασκευή στον πυθμένα η οποία αυτό το διάστημα ενισχύεται εκ νέου μετά την περσινή θεομηνία που γκρέμισε το εξίσου ιστορικό γεφύρι της Πλάκας στην ευρύτερη περιοχή και έθεσε σε κίνδυνο το ιστορικό γεφύρι της Άρτας.
Αρχική Φωτογραφία του φιλέλληνα Ελβετού Fred Boissonnas: Το γεφύρι της Άρτας το 1913.
Με πληροφορίες από το άρθρο της Αφέντρας Γ. Μουτζάλη στην Αρχαιολογία «Πειρατές από το Αλγέρι, ο Γατοφάγος και το γεφύρι της Άρτας»
