Το 1770 ο χριστιανικός πληθυσμός της Κρήτης βρισκόταν στο έλεος του τουρκικού ζυγού, ο οποίος εκφραζόταν τόσο από την επίσημη αρχή του αγά όσο και από την πυγμή των ισχυρών τουρκοκρητικών οικογενειών.
Χωριά εξισλαμίζονταν και ο ανταρτοπόλεμος μεταξύ των Χαΐνηδων και των Γενίτσαρων σάρωνε την ύπαιθρο.
Η ορεινή και φτωχή περιοχή των Σφακίων δεν ήταν ελκυστική για τους Τούρκους και όσες φορές πάτησαν το χώμα της, έφυγαν γρήγορα.
Θεωρείται ο πρωτομάρτυρας των κρητικών επαναστάσεων ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία
Ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης ήταν ο αρχηγός της οικογένειας των Βλάχων που είχε σημαντική οικονομική επιφάνεια και ακόμη μεγαλύτερη υπόληψη στην Άνω Πόλη.
Το παρατσούκλι «ψαλιδόκωλος» που του είχαν βγάλει οι συμπατριώτες του, δεν μείωνε το κύρος του Δασκαλογιάννη, που γνώριζε γραφή και ανάγνωση και ντυνόταν ευρωπαϊκά. Είχε τέσσερα ιστιοφόρα και ταξίδευε. Μιλούσε ρωσικά και ιταλικά και έπειθε τους συγχωριανούς του ότι το «ξανθό ομόδοξο γένος» θα στηρίξει τον αγώνα.
Ο πρωτόπαπας όμως των Σφακίων είχε τις επιφυλάξεις του και σύμφωνα με τον θρύλο, η πολιτική αντιπαράθεση γινόταν με μαντινάδες.
Ο Δασκαλογιάννης έλεγε:
«Το Μόσκοβο θα φέρω να τα συντράμει τα Σφακιά, τσοι Τούρκους να ζυγώξου και για την Κόκκινη Μηλιά δρόμο να τώνε δώσου»
Και ο παπάς του απαντούσε:
«Δάσκαλ΄ είντα λογιάζεις; Θα τα σκλαβώσεις τα Σφακιά μ΄ αυτά που λογαριάζεις…Τα παλληκάρια τω Σφακιώ εις τη φωτιά θα βάλης»
Ο Δασκαλόγιαννης συγκέντρωσε τους άρχοντες των γειτονικών χωριών στον Εμπρός Γυαλό, όπου βρίσκεται σήμερα η Χώρα και αποφάσισαν να ξεσηκωθούν, καθώς έκαιγε στην υπόλοιπη Ελλάδα η φλόγα της επανάστασης του Ορλώφ.
Στις 25 Μαρτίου του 1770 ο Δασκαλόγιαννης έβγαλε πανηγυρικό λόγο μετά τη Θεία Λειτουργία.
Έως το καλοκαίρι, το κίνημα οργανώθηκε και περίπου 2 χιλιάδες άνδρες άρχισαν τις επιδρομές εναντίον τουρκικών θέσεων.
Στόχος του Δασκαλόγιαννη ήταν να καταλάβει πρώτα τα Χανιά και στη συνέχεια το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο με τη βοήθεια και του ρωσικού στόλο. Το σχέδιο προχωρούσε και οι Τούρκοι είχαν αρχίσει να υποχωρούν.
Οι Ρώσοι κέρδισαν τους Οθωμανούς στη ναυμαχία του Τσεσμέ, αλλά τα καράβια τους δεν έφτασαν στην Κρήτη να βοηθήσουν τους Σφακιανούς.
Από εκείνο το σημείο άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την επανάσταση των Σφακιανών, που αποτελούσε ουσιαστικά την κρητική συμμετοχή στα Ορλωφικά.
Η αντεπίθεση των Τούρκων
Όταν οι Τούρκοι συνειδητοποίησαν ότι οι Ρώσοι δεν θα βοηθήσουν τους επαναστάτες, άρχισαν την αντεπίθεση. Το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να επιτάξουν 1.000 χριστιανούς για να μεταφέρουν τα πολεμοφόδια του οθωμανικού στρατού στα ορεινά σημεία των μαχών.
Οι άνθρωποι αυτοί ονομάστηκαν «σακουλιέρηδες» και ήταν τα πρώτα θύματα των συγκρούσεων, γιατί οι Τούρκοι τους έστελναν μπροστά για κάλυψη κι έτσι δέχονταν φίλια και εχθρικά πυρά.
Ομηρικές μάχες έγιναν στην Κράπη, ενώ οι Τούρκοι έκαψαν τον Καλλικράτη και το Αφέντου.
Οι Σφακιανοί υποχώρησαν βράχο βράχο και το αίμα κύλησε άφθονο και από τις δύο πλευρές. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν την Ασκύφου και ετοιμάστηκαν για την επίθεση στον Εμπρός Γιαλό και τη χώρα των Σφακίων.
Οι Κρητικοί τους καθυστερούν στα στενά της Ίμπρου και φυγαδεύουν πολλά γυναικόπαιδα στην Ανώπολη.
Οι Οθωμανοί μετρούν 1.000 νεκρούς, αλλά ενισχύονται από Ηρακλειώτες Τούρκους και η αριθμητική τους υπεροχή είναι συντριπτική. Μεταφέρουν την έδρα της επιχείρησης στο Φραγκοκάστελο και το καλοκαίρι εξαπολύουν επίθεση με 6.000 άνδρες στην Ανώπολη . Ο Δασκαλόγιαννης τους αναχαιτίζει προσωρινά και στέλνει τα μισά γυναικόπαιδα, περίπου 2.500 ψυχές, στο Λουτρό. Άλλοι τόσοι άμαχοι όμως δεν καταφέρουν να ξεφύγουν και πολλοί αιχμαλωτίζονται.
Η Ανώπολη λεηλατείται και ο Δασκαλόγιαννης τη βλέπει να καίγεται από τα απέναντι βουνά. Οι Σφακιανοί καταφεύγουν προς την Αράδαινα και δίνουν απελπισμένες μάχες στο φαράγγι, ενώ οι σφαγές των αμάχων στα Λιβανιανά και τον Άγιο Ιωάννη θα γράψουν με μαρτυρικό τρόπο τη σελίδα της εξέγερσης.
Ο βασανισμός και το μαρτυρικό τέλος του Δασκαλόγιαννη
Η γυναίκα, δύο από τις κόρες του και ο αδελφός του Δασκαλόγιαννη πέφτουν στα χέρια των Τούρκων.
Οι συμπολεμιστές του τον αποτρέπουν να παραδοθεί, αλλά όταν μπήκε ο χειμώνας και ο πληθυσμός εξαντλήθηκε από τον ανταρτοπόλεμο, ο Δασκαλογιάννης φόρεσε τα άρματά του και εμφανίζεται μπροστά στους Τούρκους που τον μετέφεραν αρχικά στο Φραγκοκάστελο και στη συνέχεια στο Ηράκλειο έφιππος, μαζί με την κόρη του Μαρία.
Για ένα διάστημα ο Δασκαλόγιαννης προσπάθησε να κερδίσει χρόνο διαδίδοντας ότι υπήρχε δήθεν κάποιος κρυμμένος θησαυρός, ενώ και οι Τούρκοι περίμεναν, ώστε να δουν αν θα υπάρξει κάποια αντίδραση από τη Ρωσία.
Όταν βεβαιώθηκαν ότι δεν είχαν να κερδίσουν τίποτα από τον αιχμάλωτο Σφακιανό διέταξαν το βασανιστικό του τέλος.
Έδεσαν σφιχτά τον Δασκαλόγιαννη σε ένα ικρίωμα που είχε στηθεί στην ανατολική πλατεία του Ηρακλείου και ο δήμιος άρχισε να αφαιρεί με τσακμακόπετρες κομμάτια από τη σάρκα του και να τα πετάει στους συγκεντρωμένους.
Έφεραν μπροστά του ένα μεγάλο καθρέφτη για να δει τον εαυτό του κατακρεουργημένο, αλλά και τον αδελφό του τον Σγουρομάλλη, ο οποίος είχα χάσει πια τα λογικά του.
Ο Δασκαλόγιαννης πέθανε στις 17 Ιουνίου 1771 από ακατάσχετη αιμορραγία και το σώμα του έμεινε τρεις ημέρες εκτεθειμένο και ο πασάς επέτρεψε να ταφεί μόνο όταν απειλούνταν πλέον με αποσύνθεση. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι το θέαμα του βασανισμού του Δασκαλόγιαννη ήταν τόσο αποτρόπαιο που απέβαλλαν έγκυες χανούμισσες.
Ο θρυλικός επαναστάτης ενέπνευσε τον Ν. Καζαντζάκη. Οι αναφορές στον «Καπετάν-Μιχάλη» είναι έμμεσες αλλά ουσιαστικές. Οπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο, που διοργανώθηκε στην γενέτειρά του «ο ήρωας συνεχίζει να εμπνέει όλους εκείνους που κρύβουν τον επαναστάτη κόντρα στο σύστημα και την υποτέλεια».
Η οδύσσεια της κόρης του
Η κόρη του, Μαρία, υποχρεώθηκε να παντρευτεί Τούρκο και έζησε στην Κωνσταντινούπολη απ΄ όπου έφυγε όμως, όταν ξέσπασε η Επανάσταση κι ενώ είχε μείνει χήρα. Η ηλικιωμένη γυναίκα έγινε μοναχή στην Τήνο και βοήθησε στον Αγώνα.
Οι Οθωμανοί εξάντλησαν το μένος τους στα Σφακιά, αλλά και την υπόλοιπη Κρήτη για παραδειγματισμό. Εκτιμάται ότι από τους 11.000 κατοίκους σκοτώθηκαν περισσότεροι από 3.500 χιλιάδες, 1.500 πέθαναν από τις κακουχίες και άλλοι 2.000 έφυγαν για πάντα.
Η επανάσταση των «Ορλωφικών» καταπνίγηκε, αλλά η Πύλη είχε δεχθεί σημαντικό πλήγμα, όπως φάνηκε άλλωστε στη συνθήκη του Κιουτσιούκ Καϊναρτζή το 1774. Μεταξύ των όρων ήταν η αμνηστία όσων είχαν συμμετάσχει στον αγώνα, αλλά και η δυνατότητα των ελληνικών πλοίων να πλέουν υπό ρωσική σημαία, γεγονός που επέτρεψε την ανάπτυξη του ελληνικού ναυτικού που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821.
Ο Αερολιμένας Χανίων ονομάσθηκε «Ιωάννης Δασκαλογιάννης» προς τιμήν του Κρητικού επαναστάτη.
