Toν αποκαλούσαν «Νέο Σωκράτη» και ήταν ένας από τους κύριους εκπροσώπους του ελληνικού διαφωτισμού. Είχε στενή σχέση με τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Ιωάννη Κωλέττη και ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
Ο Θεόφιλος Καΐρης γεννήθηκε το 1784 στην Άνδρο και είχε έξι αδέρφια. Έμαθε γράμματα στη σχολή του Κάτω Κάστρου και όταν πέθανε ο πατέρας του, τον πήρε υπό την προστασία του ο Σωφρόνιος Καμπανάκης, εφημέριος στον ναό του Αγίου Γεωργίου. Φοίτησε στην Ακαδημία των Κυδωνιών και αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στη σχολή της Πάτμου και της Χίου.
Σε ηλικία 27 ετών έγινε διάκονος και έφυγε για σπουδές στην Ευρώπη. Σπούδασε Φιλοσοφία και Μαθηματικά στην Ελβετία και στην Πίζα και το 1807 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή. Το 1810 επέστρεψε στις Κυδωνιές και ανέλαβε τη διεύθυνση της σχολής. Δίδαξε Φυσική, Μαθηματικά και Χημεία, προμηθεύτηκε ελληνικά και ξένα συγγράμματα και πέντε χρόνια αργότερα ίδρυσε τυπογραφείο.
Η Φιλική Εταιρεία και η Επανάσταση
Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Όταν οι Κυδωνιές καταστράφηκαν από τους Τούρκους, μαζί με 100 μαθητές του πήγε στα Ψαρά και ξεσήκωσε τους ντόπιους να πολεμήσουν ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Έπειτα πήγε στην Άνδρο και στις 10 Μαϊου 1821 ήταν ο πρώτος που σήκωσε πρώτο το λάβαρο της επανάστασης στο νησί. Τα επαναστατικά χρόνια, πολέμησε γενναία και συγκρότησε δικό του σώμα από εξόριστους Κυδωνιάτες. Συμμετείχε στις εθνοσυνελεύσεις ως πληρεξούσιος της Άνδρου και τιμήθηκε από τον Όθωνα με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος για την προσφορά του στον Αγώνα.
Η απέλαση και η φυλάκιση
Το 1835 ίδρυσε το ορφανοτροφείο για τα ορφανά του αγώνα, όπου δίδασκε τους νέους με νέες μορφές μάθησης.
Εκείνη την περίοδο ο Θεόφιλος ανέπτυξε μια δική του θρησκευτική αντίληψη, τη «θεοσέβεια», η οποία βασιζόταν στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατόμου. Βασικές αρχές της θεοσέβειας ήταν ο σεβασμός προς τον Θεό, η απόρριψη της θεϊκής φύσης του Χριστού, της Αγίας Τριάδας, των μυστηρίων και των διαμεσολαβητών στην επικοινωνία μεταξύ του ανθρώπου με τον Θεό. Επίσης, πρότεινε ένα νέο ημερολόγιο, δικά του ονόματα για τους μήνες, όπως είχαν κάνει οι Γάλλοι Διαφωτιστές και θεωρούσε ότι ο μήνας έπρεπε να διαιρείται σε τρεις δεκάδες.
Οι θεωρίες του προκάλεσαν αντιδράσεις από την Ιερά Σύνοδο, με αποτέλεσμα να τον χαρακτηρίσουν αιρετικό και να τον δικάσουν.
Στο δικαστήριο ο Καΐρης είπε: «Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι, διότι φρονώ ότι τούτο δεν είναι έργον ανθρώπου, καθόσον τα τοιαύτα είς δύναται, ο εκ του μηδενός παραγαγών το Σύμπαν. Η θεοσέβεια δεν έχει άλλον διδάσκαλον ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι αυτή είνε απόρροία της ηθικής του Θεού επομένως, ως προείπων, ούτε καθιδρυτής είμαι της θεοσεβείας, ούτε προσηλυτιστής υπέρ αυτής»
Τελικά τον καθαίρεσαν, τον φυλάκισαν και το ελληνικό κράτος τον απέλασε.
Αρχικά ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον εμπόδισε να κατέβει από το πλοίο, και τελικά εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο.
Μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, επικοινώνησε με τον συμμαθητή του Ιωάννη Κωλέττη και επέστρεψε στην Ελλάδα, συνεχίζοντας τη διεύθυνση του ορφανοτροφείου του.
Ωστόσο, οι καταγγελίες εναντίον του συνεχίστηκαν και έπειτα από απόφαση του υπουργού Δικαιοσύνης, Βόλβη, καταδικάστηκε σε δύο χρόνια φυλάκισης.
Στις 13 Ιανουαρίου 1834 άφησε την τελευταία του πνοή μέσα στο κελί του σε ηλικία 69 ετών.
Η εκκλησία δεν επέτρεψε την ταφή του στο κοιμητήριο της Σύρου και τον έθαψαν δίχως νεκρώσιμη ακολουθία. Ακόμη και με το θάνατό του, το μίσος εναντίον του δεν σταμάτησε. Μια μέρα μετά, βέβηλοι άνοιξαν τον τάφο του, τεμάχισαν τη σορό του και του έριξαν ασβέστη.
Τραγική ειρωνεία. Εννέα ημέρες μετά βγήκε η απόφαση του Αρείου Πάγου, η οποία ακύρωνε την απόφαση του δικαστηρίου της Σύρου και τον έκρινε αθώο. Ο νομικός Κ. Ν. Σαρίπολος ανέφερε: «Ο Καΐρης απέθανε και απέθανεν αθώος».
Διαβάστε επίσης: 
