Πάνω από 100 χρόνια πέρασαν από την ιρλανδική εξέγερση του 1916 η οποία πέρασε στην ιστοριογραφία ως «Easter Rising» καθ’ ότι έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια των εορτών του Πάσχα. Συγκεκριμένα, η εξέγερση ξεκίνησε τη Δευτέρα του Πάσχα, 24 Απριλίου 1916, στο Δουβλίνο. Τρεις μέρες νωρίτερα, είχαν συλλάβει τον Roger Casement.
Η «Εαρινή Εξέγερση», ήταν το αποτέλεσμα μακρόχρονων διεργασιών και διαφόρων προγενέστερων εξεγέρσεων και, με τη σειρά της, οδήγησε στον πόλεμο για ανεξαρτησία της Ιρλανδίας από το Ηνωμένο Βασίλειο (1919-1921). Η εν λόγω περίοδος είχε αντίκτυπο στα κυπριακά πολιτικά δρώμενα, αφού οι κύπριοι συντάκτες του Τύπου παρακολουθούσαν τις εξελίξεις στη Βρετανία τις οποίες συνέδεαν με την κατάσταση στο νησί. Δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια περίοδο εμφανίστηκαν στην Κύπρο φωνές για αυτονομία του νησιού καθώς και η πολιτική της αποχής από το Νομοθετικό Συμβούλιο, πολιτική που είχε εφαρμόσει το ιρλανδικό κόμμα Sinn Féin τη δεδομένη χρονική στιγμή.
Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν εντοπίζεται μαρτυρία ή πηγή που να τεκμηριώνει άμεσα τα προαναφερθέντα, αλλά είναι βέβαιο ότι οι πολιτικοί κύκλοι του νησιού παρακολουθούσαν τις εξελίξεις στην καρδιά της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και δεν έμειναν ανεπηρέαστοι. Εξάλλου, ο κυπριακός Τύπος της περιόδου τάχθηκε αναφανδόν υπέρ των Βρετανών και κατά των ιρλανδικών κινητοποιήσεων, προκειμένου να μην απασχολείται η βρετανική Κυβέρνηση με εσωτερικά προβλήματα και να επικεντρωθεί στο Κυπριακό το οποίο διένυε μια ιδιάζουσα περίοδο. Αναφερόμαστε σε μια εποχή επέκτασης του ελληνικού κράτους με τις προσθήκες εδαφών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913. Συνεπώς, οι Κύπριοι θεωρούσαν ότι είχε επέλθει ο καιρός να τροχοδρομηθεί και το δικό τους ζήτημα.
Ο Roger Casement
Ο Roger Casement γεννήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1864 στο Δουβλίνο. Το 1880 άρχισε να εργάζεται σε εμπορική εταιρεία με βάση το Liverpool, τα πλοία της οποίας πραγματοποιούσαν δρομολόγια σε Ευρώπη, Αφρική και Αμερική. Μέσω της εταιρείας αυτής, ο Casement ήρθε σε επαφή και άρχισε να εργάζεται για μια οργάνωση την οποία είχε θεσπίσει ο Βασιλιάς του Βελγίου, Λεοπόλδος Β’, υπό την επωνυμία International African Association προκειμένου να προωθήσει τα συμφέροντά του σε αφρικανικές περιοχές. Ήταν την περίοδο κατά την οποία ο ευρωπαϊκός αποικιακός ανταγωνισμός εξαπλώθηκε και στην Αφρική. Ο Casement προσέφερε τις υπηρεσίες του θεωρώντας ότι θα βοηθούσε στον «εκπολιτισμό» των ιθαγενών από τους ευρωπαίους αποίκους. Το 1892 διορίστηκε στο Υπουργείο Αποικιών.
Σύντομα έγινε γνωστός για τις ευαισθησίες του σε ανθρωπιστικά θέματα, ιδίως σχετικά με τη μεταχείριση των αφρικανών ιθαγενών από τους Ευρωπαίους. Η πρώτη του σημαντική παρέμβαση σχετικά με το ζήτημα αυτό έγινε το 1894 όταν κατάγγειλε τα μέσα που χρησιμοποίησαν οι γερμανικές δυνάμεις για να καταστείλουν εξέγερση στο Καμερούν. Ευρύτερα γνωστός έγινε για τη δράση του προς υποστήριξη μεταρρυθμίσεων στην περιοχή του Κονγκό η οποία βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Βελγίου. Το 1903, στο πλαίσιο των υπηρεσιών του στο Υπουργείο Εξωτερικών και λόγω της πρότερής του δράσης, του ανατέθηκε η έρευνα για τις συνθήκες αντιμετώπισης των Κονγκολέζων και για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους. Στην περίοδο αυτή πρέπει να αναχθούν τα αντι-ιμπεριαλιστικά / αντι-αποικιακά αισθήματα που ανέπτυξε ο Casement. Το 1905 έγραφε:
«Γνώριζα καλά ότι αν έλεγα την αλήθεια για τη διαβολική συνωμοσία των ληστών στο Κονγκό, θα πλήρωνα γι’ αυτό με το μέλλον μου, αλλά όταν αποφάσισα να μιλήσω, παρά το κόστος, πρώτα ήρθε στο μυαλό μου η εικόνα της φτωχής μου πατρίδας. […] Ένιωσα ότι ως Ιρλανδός, παρά τις προσωπικές συνέπειες, έπρεπε να πω την αλήθεια. ». (Παρατίθεται στο Angus Mitchell, 16 Lives – Roger Casement, Δουβλίνο: The O’Brien Press, 2013, σ.98.)
Τον Φεβρουάριο του 1904 παρουσιάστηκαν στη βρετανική Βουλή τα συμπεράσματά του για την κατάσταση που επικρατούσε στο Κονγκό, στα οποία γινόταν αναφορά για καθεστώς βίας στην περιοχή. Αποτέλεσμα της δράσης του ήταν η ίδρυση της οργάνωσης Congo Reform Association και η ευαισθητοποίηση για την κατάσταση που επικρατούσε στις ευρωπαϊκές αποικίες. Για τις υπηρεσίες του, του απονεμηθεί ο τίτλος του Ιππότη (Sir), ο οποίος ανακλήθηκε το 1916 μετά την εκτέλεσή του λόγω της εμπλοκής του στην εξέγερση.
Ο ρόλος του στην «Εαρινή Εξέγερση»
Την «Εαρινή Εξέγερση» οργάνωσαν και διεκπεραίωσαν τμήματα των παραστρατιωτικών ομάδων «Irish Volunteers», «Irish Citizen Army» και «Irish Republican Brotherhood». Οι εθελοντές των ομάδων εφόρμησαν τη Δευτέρα του Πάσχα και κατέλαβαν το Ταχυδρομείο του Δουβλίνου, στα σκαλιά του οποίου,ο Patrick Pearse εκφώνησε τη Διακήρυξη της Ιρλανδικής Δημοκρατίας. Υψώθηκε παράλληλα η τρίχρωμη σημαία την οποία χρησιμοποιεί σήμερα το ιρλανδικό κράτος. Η εξέγερση κράτησε περίπου μια βδομάδα μέχρι να κατασταλεί από τα βρετανικά στρατεύματα. Την πιο αξιοσημείωτη αντίσταση θεωρείται ότι επέδειξε η ομάδα επικεφαλής της οποίας ήταν ο μετέπειτα Πρωθυπουργός της χώρας, Éamon de Valera.
Ως πρώτο μέτρο για οργάνωση της εξέγερσης, ανατέθηκε στον Roger Casement η περιοδεία στις ΗΠΑ για εξασφάλιση οικονομικής βοήθειας προς οργάνωση εξέγερσης και ακολούθως η μετάβασή του στη Γερμανία, προκειμένου να συσταθεί ειδική ομάδα από ιρλανδούς αιχμαλώτους πολέμου, οι οποίοι θα πολεμούσαν στο πλευρό των Γερμανών (σε ξεχωριστή ταξιαρχία) εναντίον των Βρετανών, εφαρμόζοντας έτσι το δόγμα περί «του εχθρού του εχθρού». Η αποτυχία του στον δεύτερο στόχο, να πείσει δηλαδή τους ιρλανδούς αιχμαλώτους να σχηματίσουν δική τους ταξιαρχία, ήταν τέτοια που, σύμφωνα με τον βιογράφο του Casement, Angus Mitchell, οι Γερμανοί τον υποπτεύθηκαν ως διπλό πράκτορα. Παρά την αποτυχία του, έπεισε τους Γερμανούς να του παραχωρήσουν βοήθεια σε οπλισμό για την εξέγερση που προγραμματιζόταν. Στις 21 Απριλίου 1916 (Μεγάλη Παρασκευή), κατά τη μετάβασή του στην Ιρλανδία από τη Γερμανία μέσω υποβρυχίου, ο Casement αιχμαλωτίστηκε από τους Βρετανούς στην παραλία Banna Strand, ενώ το πλοιάριο που μετέφερε τον οπλισμό εντοπίστηκε και ο καπετάνιος του αναγκάστηκε να το βυθίσει. Πάντως, παρά την αποτυχία του Casement, το συμβούλιο των ιρλανδικών οργανώσεων αποφάσισε την πραγματοποίηση της εξέγερσης, γεγονός που αιφνιδίασε τους Βρετανούς.
Ο Casement και η Κύπρος
Οι Κύπριοι κατά την ταραχώδη περίοδο που κράτησε μέχρι το 1921 , θεωρούσαν πιο
συμφέρουσα την επικράτηση των Βρετανών, προκειμένου να ασχοληθούν απερίσπαστοι με το Κυπριακό. Υπ’ αυτό το πρίσμα, αντιμετώπισαν με εχθρότητα την εξέγερση των Ιρλανδών, η οποία χαρακτηρίστηκε ως «μωρά επιχείρησις» από τον Κυπριακό Φύλακα της Λευκωσίας (10 Μαΐου 1916), ο συντάκτης του οποίου θεωρούσε ότι πολλοί από τους επαναστάτες είχαν άγνοια του σκοπού του αγώνα τους. Οι ηγέτες της εξέγερσης εκτελέστηκαν στις 3 και 12 Μαΐου του ιδίου έτους. Τελευταίος εκτελέστηκε ο Roger Casement στις 3 Αυγούστου 1916 και ενώ η καταδίκη του σε θάνατο είχε προκαλέσει διεθνές ενδιαφέρον, συζητήσεις και εκκλήσεις για ανάκληση της ποινής του, η Φωνή της Κύπρου στη Λευκωσία (5 Αυγούστου 1916) τον χαρακτήριζε ως «αρχιπροδότη» δημοσιεύοντας παράλληλα λεπτομέρειες από τη δίκη του.
Ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία στην καταδίκη του Casement, είναι η επιχείρηση αποδόμησης της φήμης του από τους Βρετανούς, οι οποίοι δημοσίευσαν κομμάτια από το κατ’ ισχυρισμόν ημερολόγιό του (Black Diaries), μέσω των οποίων αποκαλυπτόταν η ομοφυλοφιλία του. Η τακτική αυτή των Βρετανών χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ από τους Κυπρίους προκειμένου να αντισταθμίσουν τις εντυπώσεις που δημιουργήθηκαν από την ανακάλυψη του ημερολογίου του αρχηγού της ΕΟΚΑ, Γεωργίου Γρίβα – Διγενή.
Όταν στα τέλη του 1956 οι Βρετανοί εντόπισαν τις σημειώσεις του Διγενή, είχαν στα χέρια τους ένα ισχυρό μέσο προπαγάνδας για να δικαιολογήσουν την εξορία του Μακαρίου από την Κύπρο στην οποία είχαν προβεί τον Μάρτιο του ιδίου έτους, αφού μέσω του ημερολογίου αποδεικνυόταν η άμεση σύνδεση του Αρχιεπισκόπου με την ΕΟΚΑ. Με το τέλος, λοιπόν, του αγώνα της ΕΟΚΑ, όταν είχε αρθεί η λογοκρισία που είχε επιβληθεί τον Νοέμβριο του 1995, οι συντάκτες των εφημερίδων μπόρεσαν να διατυπώσουν τις απόψεις τους ελεύθερα. Τότε ήταν που δημοσιεύθηκε άρθρο στο οποίο γινόταν αναφορά στην περίπτωση των ημερολογίων του Casement ως «προηγούμενου» παρόμοιας προπαγάνδας των Βρετανών.
Στις 15 Αυγούστου 1959, υπό τον τίτλο «Η ύπαρξις αποκρύφων ημερολογίων εις την κατοχήν της βρεττανικής Κυβερνήσεως», η εφημερίδα Ελευθερία της Λευκωσίας προέβη σε ταύτιση της περίπτωσης ημερολογίων Casement – Γρίβα. Ο «αρχιπροδότης» Casement χαρακτηρίζεται πλέον ως «ιρλανδός πατριώτης», του οποίου τη φήμη, σύμφωνα με την εφημερίδα, επιχείρησε να αμαυρώσει η Intelligence Service. Στο άρθρο σκιαγραφείται η δράση του ιρλανδού αγωνιστή και σημειώνεται η συνεισφορά του στην κατάργηση της δουλείας και στην οργάνωση του ιρλανδικού αγώνα για ανεξαρτησία. Παραθέτουμε ενδεικτικά αποσπάσματα:
«[Ἡ] ὕπαρξις ἀποκρύφων ἡμερολογίων εἰς τὴν κατοχὴν τῆς Ἀγγλικῆς Κυβερνήσεως θὰ ἔχει δώσει εἰς μερικοὺς μίαν νύξιν περὶ τῆς σημασίας των. Ὅπως θὰ ἔλεγαν οἱ ἐγκληματολόγοι τῆς Σκώτλαντ Γυάρντ, εἶναι τὸ χαρακτηριστὸν τῶν κακοποιῶν, ὑπὸ τὰς ἰδίας περιστάσεις νὰ ἀκολουθοῦν, βασικῶς, τὰς ἰδίας μεθόδους. Γνήσια ὴ πλαστά – πολλὰς φορὰς πλαστά – ἡμερολόγια ἢ ἐπιστολαὶ ἢ τηλεγραφήματα, προεβλήθησαν ἀπὸ τὴν Ἀγγλικὴν “Ἰντέλλιτζενς” διὰ τὴν δικαιολόγησιν ἀποφάσεων τῆς Ἀγγλικῆς Κυβερνήσεως, ἢ τὴν προώθησιν τῆς πολιτικῆς της, πολλάκις κατὰ τὸ παρελθόν. Προσφατώτερα εἰς τὴν μνήμην δι’ ἡμᾶς, τὰ ἡμερολόγια Γρίβα. Ἴσως δι’ ἀυτὸν καὶ μόνον τὸν λόγον ἡ ὑπόθεσις τῶν ἡμερολογίων Καίησμεντ νὰ εἶναι ἐνδιαφέρουσα. […] Ἡ ὑπόθεσις τῶν Ἡμερολογίων Καίησμεντ δὲν εἶχεν καμμίαν σχέσιν μὲ τὸ ἀδίκημα, μὲ τὴν δίκην ἢ μὲ τὴν καταδίκην. Ἐσχετίσθη μὲ τὴν ἐκτέλεσιν τῆς καταδικαστικῆς ἀποφάσεως, ὅταν ἄρχισαν νὰ φθάνουν εἰς τὴν Ἀγγλίαν ἀπειρία ἐκκλήσεων ἀπὸ ὅλον τὸν κόσμον, ἰδίως δὲ ἀπὸ τὴν Ἀμερικήν, διὰ τὴν ἀπονομὴν χάριτος. Ἡ Ἀγγλικὴ Κυβέρνησις ἐπέμεινε εἰς τὴν ἐκτέλεσιν – καὶ ἔκτοτε, ἐπὶ 43 ἔτη εὑρίσκεται ὑπὸ κατηγορίαν ὅτι διὰ νὰ ἐξουδετερώσῃ τὴν παγκόσμιον συμπάθειαν πρὸς τὸν Καίησμεντ ἰσχυρίσθη, ψευδῶς, ὅτι οὗτος ἦτο ἕνας ἐπαίσχυντος ὁμοφυλόφιλος, ἀσύστολα ὁμολογῶν τὴν διαστροφήν του εἰς τὰ Ἡμερολόγιά του. […] Τόση εἶναι καὶ σήμερα ἡ αἴγλη τοῦ ὀνόματος Καίησμεντ καὶ εἰς τὴν Ἀγγλίαν ἀκόμη. Πονεμένη, ἡ Ἰρλανδικὴ πατρίς του ἀποστρέφεται τὴν ἀσέλγειαν ἐπὶ τῆς μνήμης του. Διὰ τοὺς Ἰρλανδοὺς ὁ Καίσησμεντ εἶναι ἕνα κομμάτι τῆς ἱστορίας των».
* Για βιογραφικά στοιχεία του Roger Casement, βλ. Angus Mitchell, 16 Lives – Roger Casement, Δουβλίνο: The O’Brien Press, 2013. Ιστορικό μυθιστόρημα σχετικά με τη ζωή του Casement και για τα ημερολόγιά του, εξέδωσε ο Mario Vargas Llosa, το οποίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά με τον τίτλο Το όνειρο του Κέλτη το 2011 από τις εκδόσεις «Καστανιώτη».
Μιχάλης Σταυρή
Υποψήφιος Διδάκτορας Ιστορίας
Διαβάστε επίσης στη ΜτΧ: Το σπάνιο βίντεο για τον αγώνα της ΕΟΚΑ και «το τέλος της αυτοκρατορίας». Δείτε μαρτυρίες από τους Μακάριο, Γρίβα, Χάρτινγκ, Αβέρωφ και Ντενκτάς
