Η Δημητσάνα θεωρείται το σημαντικότερο κέντρο παραγωγής μπαρούτης στον ελλαδικό χώρο από το 17ο μέχρι και τον 20ο αιώνα. Συνέβαλε καθοριστικά στον αγώνα ανεξαρτησίας του 1821.
Η προέλευση της μπαρούτης
Στα τέλη του 13ου αιώνα, λέγεται ότι οι Άραβες ήταν εκείνοι που έκαναν γνωστή στην Ευρώπη την τεχνική παραγωγής της πυρίτιδας. Την είχαν μάθει από τους Κινέζους. Το μπαρούτι σε συνδυασμό με τα κανόνια και τα πυροβόλα όπλα, άλλαξαν ριζικά τους τον τρόπο που διεξάγονταν οι πόλεμοι.
Στα Βαλκάνια οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά πυροβόλα όπλα στη μάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1389. Στη συνέχεια ήρθαν στο προσκήνιο και τα βαριά κανόνια, οι λεγόμενες «λουμπάρδες» ή «βομβάρδες».
Η πυρίτιδα στη Δημητσάνα
Από το 17ο αιώνα και ύστερα, στις περισσότερες πολεμικές αναμετρήσεις που ΄έγιναν στην Ελλάδα, το μπαρούτι ήταν παραγωγής Δημητσάνας αν και παρασκευάζονταν και σε άλλες περιοχές, όπως στην Πάτρα, στη Ναύπακτο και στη Θεσσαλονίκη.
Πότε ακριβώς έφτασε η τεχνογνωσία για την παραγωγή πυρίτιδας στη Δημητσάνα, μέχρι και σήμερα παραμένει άγνωστο.
Ωστόσο, σύμφωνα με μαρτυρίες, οι δύο πρώτοι μπαρουτόμυλοι, οι ονομαζόμενοι «δίδυμοι μύλοι των Λαμπαρδαίων», κατασκευάστηκαν και λειτουργούσαν στην περιοχή από το 1710, από τον Εθνομάρτυρα μητροπολίτη Ανανία Λαμπάρδη.
Οι αδερφοί Σπηλιωτόπουλοι
«Μπαρούτη είχομεν, έκαμνε η Δημητσάνα. Του μπαρουτιού την υπόθεση, την είχαν πάρει απάνου τους τα αδέρφια Σπηλιωτόπουλοι και δια να δουλεύσουν την μπαρούτη δεν επαίρναμε πολλούς Δημητζανίτες εις το στρατόπεδο, τους αφήναμε δια αυτήν την δούλευσιν», σημείωνε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης σε μια από τις επιστολές του.
Οι αδερφοί Σπηλιωτόπουλοι, Νικόλαος και Σπυρίδων ήταν έμποροι από τη Δημητσάνα και ασχολούνταν με το εμπόριο στην Ύδρα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, όμως, όταν πληροφορήθηκαν ότι η ποσότητα παραγωγής μπαρούτης στη Δημητσάνα δεν μπορούσε να στηρίξει τον αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, έλαβαν την εξής απόφαση: διέθεσαν όλη τους την περιουσία «των άπασαν εις νίτρον και θείον ως επί των πλείστον» και δημιούργησαν υδροκίνητους μπαρουτόμυλους στην περιοχή του Άι Γιάννη για να ενισχυθεί ο αγώνας.
Η παρασκευή της πυρίτιδας και η ενίσχυση του αγώνα
Η τοποθεσία αυτή αποτέλεσε τον σημαντικότερο πυρήνα μπαρουτόμυλων, κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης.
«Κατασκευάσθησαν 14 μπαρουτόμυλοι από τους οποίους εξήρχοντο το ημερονύχτιον 300 οκάδες μπαρούτης».
Προτού οργανωθούν και λειτουργήσουν οι μπαρουτόμυλοι για τον ξεσηκωμό, οι Δημητσανίτες παρασκεύαζαν πυρίτιδα μόνοι τους, για «ιδίες» ανάγκες.
«Προ πολλού, οι Δημητσανίτες ησκήθησαν εις την ιδίων, κατ’ οίκον, παρασκευήν της πυρίτιδος, της προς θήραν πυριτιδοποιίας, μεταβιβαζομένης της τέχνης από πατρός εις τέκνα», υπογράμμιζε ο Κανδηλώρος το 1898.
Στη Δημητσάνα λειτούργησαν δύο τύποι υδροκίνητων μπαρουτόμυλων. Ο πρώτος με τα λεγόμενα «κοπάνια» και ο δεύτερος με την «κουλουροκωνική» μυλόπετρα.
Η παραγωγή πυρίτιδας έφτανε κατά μέσο όρο τα 100 κιλά ημερησίως . ‘Ηταν άριστης ποιότητας και φτιαχνόταν από νίτρο, θείο και κάρβουνο.
Η δύσβατη και πετρώδης μορφολογία του εδάφους της Δημητσάνας, επέτρεπε τη φύλαξη της μπαρούτης σε ασφαλές μέρος, κάτω από τη μύτη των Τούρκων.
Ωστόσο, τους χειμερινούς μήνες η ποσότητα λιγόστευε λόγω των καιρικών συνθηκών, που δεν επέτρεπαν την ολοκλήρωση διαφόρων σταδίων της μπαρούτης, όπως για παράδειγμα, το στέγνωμα στον ήλιο.
Η διακίνηση του μπαρουτιού πραγματοποιείτο από ντόπιους αγωγιάτες, σε περιοχές της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου.
Η δολιοφθορά της μπαρούτης
Ωστόσο, λόγω της διχόνοιας που ξέσπασε μεταξύ των Δημητσανιτών, το Φεβρουάριο του 1821, το μυστικό της παρασκευής και του εμπορίου της μπαρούτης, προδόθηκε στους Τούρκους.
Αμέσως διατάχθηκε έρευνα στην περιοχή. Γκρεμίστηκαν μπαρουτόμυλοι, σφραγίστηκαν σπίτια, μοναστήρια, φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν χωρικοί. Οι Έλληνες όμως, πρόλαβαν και έκρυψαν τα πυρομαχικά σε απόκρυφες σπηλιές.
Οι Τούρκοι δεν εντόπισαν ούτε ίχνος πυρίτιδας στη Δημητσάνα.
Παρά το γεγονός ότι δεν βρήκαν κάτι ύποπτο, ήταν υποψιασμένοι πως κάτι δεν πήγαινε καλά και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να εμποδίσουν την παραγωγή.
Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, ζήτησαν 7 μπαρουξήδες από τη Δημητσάνα να μεταβούν στην Τριπολιτσά. Εκεί υποτίθεται πως θα παρασκεύαζαν πυρίτιδα, ώστε να σταλεί στο Χουρσίτ πασά, που πολεμούσε στην Ήπειρο τον Αλή πασά.
Η αλήθεια όμως ήταν διαφορετική. Οι Τούρκοι το μόνο που ήθελαν ήταν να μάθουν την τεχνική της μπαρούτης από τους Έλληνες, ενώ κράτησαν και ομήρους τους μπαρουξήδες, σε περίπτωση ξεσηκωμού.
Η κίνηση αυτή των Τούρκων αποδείχτηκε μοιραία για τους ίδιους και σωτήρια για τους Έλληνες. Οι μπαρουξήδες που πήγαν στην Τριπολιτσά, με κίνδυνο της ζωής τους, παρασκεύασαν μπαρούτη πολύ κακής ποιότητας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, στη μάχη στο Βαλτέτσι το Μάιο του 1821, οι Τούρκοι να υποστούν πανωλεθρία. Η μάχη ήταν από τις πιο κρίσιμες καθώς αν έχαναν οι επαναστάτες θα καταπνίγονταν η επανάσταση στο ξεκίνημά της.
Σκοτώθηκαν 514 Τούρκοι και τραυματίστηκαν σοβαρά 635, ενώ οι Έλληνες είχαν μόλις 4 απώλειες και μερικούς τραυματίες.
Όταν οι μπαρουξήδες κλήθηκαν να απολογηθούν για το συμβάν, ισχυρίστηκαν πως έφταιγε το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε η μπαρούτη χωρίς να ωριμάσει όσο θα έπρεπε. Δηλαδή ήταν νωπή.
Η συμβολή της Δημητσάνας στον αγώνα του 1821, με την κατοχύρωση του μοναδικού δικαιώματος παραγωγής και εμπορίου της μπαρούτης, αποδείχτηκε υψίστης σημασίας.
Η ηρωική αυτή διάσταση, ήταν που καθιέρωσε τη Δημητσάνα όχι μόνο ως «μπαρουταποθήκη», αλλά και ως «σύμβολο ανεξαρτησίας».
